In het Duits: das Barock
Inhoud van dit hoofdstuk:
Reacties op de verschrikkingen van de oorlog
De schelmenroman als ontwikkelingsroman
Het kerklied: Paul Gerhardt en Johann Sebastian Bach
Historische achtergrond
De Barok (Duits: das Barock) wordt in het Europa van de zeventiende eeuw als de dominante kunststroming beschouwd. De Barok is een reactie op een schisma (breuk) in het West-Europese Christendom, die aan deze periode voorafging. Die breuk, de reformatie genoemd (zie Hoofdstuk 4: Reformatie), waarbij protestanten zich afscheidden van de Rooms- Katholieke Kerk, versterkte de centrifugale krachten in de strijd tussen de centrale macht van de keizer en die van de vorsten in Duitsland. Martin Luther speelde een belangrijke rol in de tijd van de reformatie.
Het Duitsland van de zestiende en zeventiende eeuw was verdeeld in vele vorstendommen, waarbij sommige vorsten de kant van de protestanten en anderen de kant van de katholieken kozen. Dit leidde tot een groot conflict tussen de vorsten, de Dertigjarige Oorlog (1618 – 1648), die samenvalt met de laatste dertig jaar van de Tachtigjarige Oorlog (1568 – 1648) in de Republiek (het huidige Nederland). Ook landen als Frankrijk en Zweden raakten bij dit conflict betrokken. Met de Vrede van Münster (in het Duits: Westfälischer Frieden, 1648) kwam een eind aan de Dertigjarige Oorlog.
De verschrikkingen van deze oorlog waren groot. In het gebied dat ongeveer samenvalt met wat nu Duitsland heet, kwamen ongeveer 6 miljoen inwoners (van de 20 miljoen) door geweld en ziekte – met name grote pestepidemieën – om het leven.
Als reactie op de protestantse reformatie ontstond in de Katholieke Kerk ook een hervormingsbeweging, die Contrareformatie werd genoemd. Net als binnen het protestantisme probeerde de kerk de boodschap van de Bijbel op nieuwe manieren over te brengen aan de bevolking. Dit gebeurde niet alleen door bijbelverhalen uit het Hebreeuws, Grieks en Latijn in de volkstalen te vertalen, maar ook door ze te verbeelden in realistische kunst, die indruk moest maken. Deze kunststijl wordt ‘Barok’ genoemd en kwam uit het zuiden, uit Italië en Spanje. In het noorden van Europa had de tijd op het gebied van de kunst enigszins stilgestaan door de vele oorlogen: vorsten besteedden hun geld aan kanonnen in plaats van aan muziek, literatuur en toneel.
De Barok was een reactie op een wereld vol oorlog, maar ook een poging om via kunst het Christelijke geloof uit te leggen aan en over te brengen op de bevolking. Keizer en vorsten kwam dit goed uit, want zij hadden wel behoefte aan rust en trouwe onderdanen. De nieuwe cultuur kon hierbij dienst doen als (in het Duits:) Disziplinierung van de bevolking. De barokke kunst uit de katholieke landen waaide over naar protestantse gebieden. De vorstenhoven werden de centra waar de nieuwe cultuur uit het zuiden als eerste tot ontwikkeling kwam.
Der Dreißigjährige Krieg (8′):
Reacties op de verschrikkingen van de oorlog
Als reactie op de afschuwelijke gebeurtenissen treft men aan de ene kant een uiterst positieve houding tegenover het leven aan – morgen kan het immers voorbij zijn – uitgedrukt door de spreuk carpe diem, pluk de dag.
Aan de andere kant is er sprake van een intense religiositeit omdat men zich bewust is van de vergankelijkheid van het aardse en zich van het wereldse afkeert. Dit wordt uitgedrukt door de spreuk memento mori, gedenk te sterven.
|
|
|
Een wijdverbreid motief in de literatuur en de schilderkunst van de Barok is de zogenaamde vanitas (ijdelheid), waarmee uitgedrukt wordt dat het leven op aarde zonder waarde en vergankelijk is. In de kunst zie je dit terug in symbolen als de zandloper of een doodshoofd.
De positieve houding ten opzichte van de wereld en de religieuze emotionaliteit worden tot uitdrukking gebracht in de schilderkunst (bijvoorbeeld bij Rubens), de muziek (bijvoorbeeld bij Bach) en in de architectuur.
De architectuurstijl in de Barok kenmerkt zich door overladenheid en bombast. De naam Barok stamt uit de architectuur en is afgeleid van het Spaans – Portugese woord barocco dat ‘onregelmatig gevormde parel’ betekent. Opgemerkt dient te worden dat men deze wereldvreugde en wereldvlucht in de kunst hoofdzakelijk in vorstenhuizen aantreft. De andere standen hadden vooral te lijden onder oorlog en de daarmee gepaard gaande verschrikkingen. De Barok is daarom vooral een aristocratische cultuur.
Voorbeelden van die architectuur zijn de Frauenkirche in Dresden, het Benedictijnerklooster Melk in Oostenrijk en de vele barokpaleizen naar het voorbeeld van Versailles bij Parijs, Schönbrunn in Wenen en Nymphenburg in München.
Literatuur wordt Duitstalig
Bijzonder aan de periode van de Barok is dat het Duits voor het eerst als geschikte taal voor de literatuur gezien werd. Voordien werd veelal niet in de volkstaal maar in het Latijn gedicht. Belangrijk in dat verband is het werk Buch von der deutschen Poeterey van Martin Opitz uit 1624. Hierin beschrijft Opitz (1597 – 1639) de regels (voor alle genres) waaraan literatuur volgens zijn opvattingen zou moeten voldoen.
Dat heeft tot gevolg gehad dat de literatuur uit de Barok een nogal starre en vooral gekunstelde indruk op ons maakt. In de Barokliteratuur ging het (nog) niet om het uitdrukken van originele of persoonlijke gedachten of gevoelens. Het ging om het ambachtelijk imiteren van beroemde voorbeelden en hierop te variëren volgens vaste afspraken. De teksten zaten vol verwijzingen naar andere literaire werken en hadden in veel gevallen een beschrijvende of leerzame strekking. De barokschrijver was dan ook bijna altijd een geleerde. Veel Duitse geleerden hadden de universiteit van Leiden bezocht of daar zelfs enige tijd gedoceerd.
Stijlelementen, rijm, metrum en strofenvorm speelden hierin een belangrijke rol. Vanwege de vele buitenlandse huursoldaten was er een sterke invloed van andere talen op het Duits. Dit leidde tot het gebruik van Franse en Italiaanse woorden. Renaissancedichters zoals Petrarca (1304 – 1374) stonden in hoog aanzien en hebben met hun werk de dichtkunst in de Barok beïnvloed. Overdreven beeldspraak, dramatische uitdrukkingen en het gebruik van allegorie (verwijzingen) komen veel voor.
| Ach Liebste, lass uns eilen (Martin Opitz, 1624)
Ach Liebste, lass uns eilen, Der edlen Schönheit Gaben Der Wangen Zier verbleichet
|
Das Mündlein von Korallen Drum lass uns jetzt genießen Wo du dich selber liebest, |
|
Bekijk dit filmpje voor een kort overzicht van de Barok:
Belangrijke navolgers van Martin Opitz zijn:
|
Andreas Gryphius
Aan de Duitse hoven komt het toneel tot ontwikkeling. Het eerste theater aan een hof met een eigen bühne kwam tot stand door de inspanningen van de toneelspeler Conrad Ekhof. Zijn theater in slot Friedenstein in Gotha is een prachtvoorbeeld van een baroktheater.
De belangrijkste toneelschrijver van de Barok is Andreas Gryphius. Men noemt hem ook wel de oprichter van het Duitse toneel. Hij heeft tragedies en een aantal komedies geschreven. Daarnaast werd hij vooral beroemd als dichter.
Zijn sonnet Es ist alles Eitel gaat over de treurige situatie op aarde en de verwoestende gevolgen van de Dertigjarige Oorlog in zijn vaderland Silezië (nu Polen). Samen met het tweede sonnet Menschliches Elende zijn dit twee typische voorbeelden van de vanitas-gedachte. Het sonnet was door zijn vaste vorm en voorgeschreven regels bij uitstek geschikt voor de afstandelijke en beschouwende blik van de barokdichter op zijn onderwerp.
| Andreas Gryphius: Es ist alles eitel
Es ist alles eitel Du siehst, wohin du siehst nur Eitelkeit auf Erden. Lees hier verder (inclusief een vertaling in modern Duits) en beluister het complete sonnet |
| Andreas Gryphius: Menschliches Elende
Was sind wir Menschen doch! ein Wonhauß grimmer Schmertzen? |
De schelmenroman als ontwikkelingsroman
Een zeer populair genre in deze tijd is de schelmenroman. Dit is een soort ontwikkelingsroman (Bildungsroman) waarin de lezer iemand volgt van geboorte en kindertijd tot volwassenheid. De held is daarin is soms een wees en altijd iemand die zonder de bescherming van een normale gezinssituatie opgroeit. Hij moet telkens verhuizen en komt van de ene in de andere situatie terecht waarin hij anderen vaak te slim af is, maar heeft in de kern een goed hart. Het verhaal moest de lezer een scherpere kijk bieden op het leven, de zeden en de leefgewoonten van zijn tijd.
In Duitsland werd Der abenteurliche Simplicissimus van Hans Jacob Christoph von Grimmelshausen de beroemdste schelmenroman. Het boek bevat veel autobiografische elementen en zet het conflict van de zeventiende eeuwse mens tussen wereldangst en levenslust uiteen. Het is een ontwikkelingsroman: de hoofdpersoon leert veel in zijn leven en tijdens de oorlog.
| De roman begint met de beschrijving van de afkomst van Simplicissimus. Klik hier voor de volledige tekst van Der abenteurliche Simplicissimus.
Hier vind je een samenvatting van de roman in het Nederlands. In 2009 vertaalde Reinhard Kaiser de roman in modern Duits. Hier lees je een recensie. |
| Hans Jacob Christoph von Grimmelshausen, Der abenteurliche Simplicissimus
Beluister het onderstaande fragment: |
 Das erste Buch – Das 1. Kapitel Vermeldet Simplicii bäurisch Herkommen und gleichförmige Auferziehung Es eröffnet sich zu dieser unserer Zeit (von welcher man glaubt, daß es die letzte sei) unter geringen Leuten eine Sucht, in der die Patienten, wenn sie daran krank liegen, und so viel zusammen geraspelt und erschachert haben, daß sie neben ein paar Hellern im Beutel ein närrisches Kleid auf die neue Mode mit tausenderlei seidenen Bändern antragen können, oder sonst etwa durch Glücksfall mannhaft und bekannt worden, gleich rittermäßige Herren und adelige Personen von uraltem Geschlecht sein wollen; da sich doch oft befindet, daß ihre Voreltern Taglöhner, Karchelzieher und Lastträger; ihre Vettern Eseltreiber; ihre Brüder Büttel und Schergen; ihre Schwestern Huren; ihre Mütter Kupplerinnen oder gar Hexen; und in Summa ihr ganzes Geschlecht von allen 32 Anichen her also besudelt und befleckt gewesen, als des Zuckerbastels Zunft zu Prag immer sein mögen; ja sie, diese neuen Nobilisten, sind oft selbst so schwarz, als wenn sie in Guinea geboren und erzogen wären worden. |
|
Als je wilt weten wat er op de titelpagina van de Simplicissimus staat klik hier.
|
Het kerklied: Paul Gerhardt en Johann Sebastian Bach
Met Paul Gerhardt (1607 – 1676) bereikt het protestantse kerklied zijn hoogtepunt. Veel van zijn gedichten werden later door Johann Sebastian Bach (1685 – 1750) van muziek voorzien en worden ook nu nog in de protestantse kerk gezongen.
| Meer informatie over Johann Sebastian Bach vind je op deze pagina. Klik op de foto van Bach.
|
Johann Sebastian Bach als playmobilfiguur. |
Paul Gerhardt |
| Paul Gerhardt: Die güldne Sonne
Beluister het hier:
BWV (= Bach-Werke-Verzeichnis) 451, Die güldne Sonne (1666) op tekst van Paul Gerhardt. (Johann Sebastian Bach: Musicalisches Gesang-Buch, Leipzig 1736, Schemelli.) Die güldne Sonne |
Angelus Silesius
Angelus Silesius (1624-1677) is het Latijnse pseudoniem (v ert.:bode/engel uit Silezië) van de vrome katholiek Johannes Scheffler. Zoals zijn naam al verraadt, kwam hij net als Andreas Gryphius uit Silezië. Hij is geboren en gestorven in Breslau, het tegenwoordige Wroclaw (in Polen). Net als veel van zijn tijdgenoten studeerde hij aan vele universiteiten in Europa, onder andere in Leiden. Zijn hoofdwerk is de Geistreiche Sinn- und Schlussreime uit 1657 die hij later nog uitbreidde en in 1675 onder de titel Cherubinischer Wandersmann uitgaf.
Silesius heeft daarin allerlei geestelijke epigrammen( korte puntdichten) over geloof en leven verzameld. Net als van Paul Gerhardt worden enkele geestelijke liederen van de mysticus Silesius ook tegenwoordig nog in de kerk gezongen.
| Angelus Silesius, Zufall und Wesen
Een beroemd citaat van Silesius: Mensch, werde wesentlich; denn wann die Welt vergeht, (Uit: Cherubinischer Wandersmann)
Angelus Silesius, Jesu komm zu mir Beluister hier de melodie van dit kerklied:
|
Jesu, Jesu, komm zu mir.
Volgende periode:
Na de Barok komt de periode van de Verlichting
