In het Duits: Der Expressionismus
Kunst is uitdrukking van onze droom
Het expressionisme is de benaming voor een stroming in de beeldende kunst, die ook op de literatuur is overgegaan. Expressionisme komt van het Latijnse woord ‘expressio’ en betekent uitdrukking. Expressionisten zetten zich af tegen de afbeelding van de werkelijkheid, zoals de naturalisten die voorstonden en reageren met hun kunstopvatting op de weergave van louter indrukken van de werkelijkheid, zoals de impressionisten dat deden.
Het schilderij van Ludwig Meidner, Potsdamer Platz uit 1913 en het gedicht Weltende van Jakob van Hoddis maken duidelijk wat de expressionisten vooral bezighield.
| Jakob van Hoddis (1887 – 1910)
Weltende Dem Bürger fliegt vom spitzen Kopf der Hut, Der Sturm ist da, die wilden Meere hupfen |
|
| Over historische achtergronden en de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog kun je hier meer informatie vinden. |
Bevrijding, vernieuwing, een betere toekomst, het zijn de parolen van de moderne kunstenaar in het Duitsland van rond 1910. De economie draait op volle toeren. Nieuwe technieken zoals de uitvinding van de film en montagetechnieken, een steeds grotere mobiliteit en een snelle groei van de grote steden, hebben enthousiasme, maar ook een gevoel van onzekerheid tot gevolg. Het opduiken van de komeet Halley, de ondergang van de Titanic in 1912 en de dreigende oorlog versterken een ondergangsstemming, die tot uitdrukking komt in het schilderij van Meidner en in het gedicht Weltende van Jakob van Hoddis.
Kunstenaars spreken in hun pamfletten genuanceerd van Menschheitsdämmerung, een schemering der mensheid. Gaat de mens ten onder of is er iets nieuws op handen? Het werk van de cultuurfilosoof Nietzsche, die de crisis van zijn tijd onder andere in zijn boek Götterdämmerung analyseerde, is van invloed op de expressionisten. (Meer over de invloed van Nietzsche op de literatuur van rond de eeuwwisseling vind je bij Jahrhundertwende.)
Tegen deze achtergrond ontstaat een nieuwe kunstrichting, waarin niet de afbeelding van de werkelijkheid centraal staat, maar die de werkelijkheid naar een idee opnieuw wil vormen en veranderen. In de beeldende kunst komt deze nieuwe manier van naar de wereld kijken goed tot uitdrukking in het werk van kunstenaars, die zich in groepen als Die Brücke en Der Blaue Reiter hadden verenigd. Hun schilderijen worden gekenmerkt door felle en grote gekleurde vlakken met duidelijke contouren. Ze hebben vaak meer weg van middeleeuwse glas-in-lood-ramen dan van de klassieke, in duidelijk perspectief geschilderde afbeeldingen van de werkelijkheid.
Hun grote voorbeeld was Vincent van Gogh. Van Gogh was weliswaar impressionist, maar heeft met zijn werk grote invloed uitgeoefend op de expressionisten.
Bekijk deze film over expressionisme en die Brücke:
 Was groß ist am Menschen, das ist, daß er eine Brücke und kein Zweck ist: was geliebt werden kann am Menschen, das ist, daß er ein Übergang und ein Untergang ist. Friedrich Nietzsche (1844 – 1900). Quelle: Nietzsche, Also sprach Zarathustra. Ein Buch für Alle und Keinen, 1883-1885 (1. vollständige Ausgabe aller Teile 1892). Erster Teil. Zarathustras Vorrede |
De expressionistische kunstenaars willen geen afbeelding of kopie van de natuur, maar zij willen vormgeven aan hun eigen, zeer persoonlijke beleving ervan. De indruk van de werkelijkheid op de kunstenaar, wat hij ervan wil laten zien, wordt door hem tot uitdrukking gebracht in zijn werk. Beroemd zijn de ‘Große blaue Pferde’ van Franz Marc. Die paarden bestaan in werkelijkheid helemaal niet, maar Marc wil de essentie van wat hij erin ziet, weergeven, bijvoorbeeld hun wilskracht.
Franz Marc (1880 – 1916), met Wassily Kandisky (1866 – 1944), de oprichter van Der Blaue Reiter, formuleert het zo:
| ‘Kunst ist doch nichts als der Ausdruck unseres Traumes.’
‘Wir werden nicht mehr den Wald oder das Pferd malen, wie sie uns gefallen oder scheinen, sondern wie sie wirklich sind, wie sich der Wald oder das Pferd selbst fühlen, ihr absolutes Wesen, das hinter dem Schein lebt, den wir nur sehen… Wir müssen von nun an lernen, die Tiere und Pflanzen auf uns zu beziehen und unsere Beziehung zu ihnen in der Kunst darstellen.’
‘Kunst is niets anders dan de uitdrukking van onze droom.’ ‘We schilderen voortaan niet meer het bos of het paard, naar eigen goeddunken of uiterlijke schijn, maar zoals ze werkelijk zijn, zoals het bos of het paard zichzelf voelen, hun absolute wezen schilderen wij, dat achter de schijn die wij slechts aanschouwen, schuilgaat … We moeten vanaf nu leren, dieren en planten op ons te betrekken en onze relatie met hen in de kunst tot uitdrukking brengen.’ [vert. J. K.] |
Het expressionisme brengt in de eerste plaats een gevoel van onzekerheid onder woorden. Arbeidsdeling, massaproductie, vervreemding van de natuur en het wonen in de grote stad brengen onzekerheid en isolement met zich mee. Hierop is het expressionisme van alle kunstrichtingen van rond de eeuwwisseling het meest radicale antwoord. In de literatuur staan vooral de genres dichtkunst (Lyrik) en in mindere mate toneel (Drama) centraal.
De thema’s zijn stad, oorlog, natuur en chaos, maar ook de nieuwe mens en zijn vermaak. Naast de verwoording van een crisisstemming vindt men aandacht voor levensvreugde, bioscoop- en kroegbezoek, voor alle verleidingen die het leven in de grote stad met zich mee brengen.
Zo staan gedichten met titels als Weltende (van Hoddis) en Verfall (Trakl), naast Nachtcafé (Benn) en Der gute Mensch (Werfel). Deze titels vatten in een notendop het programma van de expressionistische dichters samen.
| Meer informatie over Die Brücke en Der Blaue Reiter vind je hier.
In Berlijn is een heel mooi Brücke-Museum waar veel werk van expressionisten te zien is. |
Expressionisme en literatuur in een notendop:
O Mensch-gedichten: over mens, stad en nachtleven
Georg Heym (1887 – 1912)
 ‘Der Lyriker und Novellist wäre vielleicht einer der größten Dichter Deutschlands geworden, jedenfalls des zwanzigsten Jahrhunderts. Seine Poesie, die Formstrenge mit verblüffendem Bilderreichtum und kühnen Visionen verbindet, zeichnet sich durch eine unvergleichliche, ekstatisch-dämonische Aura aus und hat in hohem Maße die Vorstellung vom deutschen Expressionismus geprägt, zumal vom Frühexpressionismus.’ (Marcel Reich-Ranicki over de jong gestorven Georg Heym.) |
Gedichten moet je lezen zoals je schilderijen bekijkt. Dat geldt in elk geval voor de dichtkunst uit deze tijd. De grote felgekleurde vlakken met duidelijke contouren maken schilderijen van de expressionisten tot dragers van een emotie. Deze kunst beeldt geen werkelijkheid af, maar geeft uitdrukking aan een innerlijke stemming, aan een diepere waarheid achter de uiterlijke schijn. Zij schept als het ware een nieuwe werkelijkheid. Zo gaat ook de expressionistische kunstenaar in zijn gedichten te werk. Met korte zinnen, soms bestaande uit slechts één woord, bij voorkeur een zelfstandig naamwoord – de ‘Wortsatz’, zonder werkwoorden en bijvoeglijke naamwoorden – roept hij een verrassend beeld op. Er ligt sterke nadruk op de creativiteit van de kunstenaar en op de verbeelding van wat hij als wezenlijk beschouwt.
Een populair thema is de stad als symbool voor bedreiging en samenvatting van al het inhumane van de moderne cultuur.
In het sonnet Die Stadt van Georg Heym eindigt het beeld dat hij van de stad oproept, in de aankondiging van een totale vernietiging. De stad wordt in de eerste strofe nog als iets levends voorgesteld. Vensters knipogen. De tweede strofe tekent de mens als onpersoonlijk en opgaand in de massa. In de laatste twee strofen kondigen de woorden ‘dood’ en ‘rood’ een definitieve ondergang aan. Vergelijk dit gedicht met Der Gott der Stadt.
| Die Stadt (1911)
Sehr weit ist diese Nacht. Und Wolkenschein Wie Aderwerk gehn Straßen durch die Stadt, Gebären, Tod, gewirktes Einerlei, Und Schein und Feuer, Fackeln rot und Brand,
|
Der Gott der Stadt (1910)
Auf einem Häuserblocke sitzt er breit. Vom Abend glänzt der rote Bauch dem Baal, Wie Korybanten-Tanz dröhnt die Musik Das Wetter schwält in seinen Augenbrauen. Er streckt ins Dunkel seine Fleischerfaust.
|
| Hier kun je twee versies van ‘Der Gott der Stadt’ beluisteren:
De versie van Lutz Görner. |
Georg Heym is op jonge leeftijd bij het schaatsen omgekomen toen hij een vriend wilde redden. Meer over zijn leven vind je hier. De dichter Richard Anders (1928 – 2012) maakte daarover dit gedicht: Traum vom Tod Georg Heyms.
Beluister hier het gedicht Traum vom Tod Georg Heyms
Traum vom Tod Georg Heyms kun je hier lezen.
Traum vom Tod Georg Heyms
Von einer Sekunde
von einer Eisscholle
zur andern springend
während von einer Sekunde
zur anderen
eine Eisscholle von der anderen treibt
eine Sekunde von der anderen treibt
ein Himmelskörper vom anderen treibt
weiß er
daß zwischen Eisschollen
und Sekunden
und Himmelskörpern
der Abstand endlich
endlos wird
und er
wie weit er auch springt
über kurz oder lang
einmal zu kurz springt
Georg Trakl (1887 – 1914)
Georg Trakl is in 1887 in Salzburg, in Oostenrijk, geboren. Hij groeide op met zes broers en zusters. Zijn moeder hield zich nauwelijks met de opvoeding bezig. Zo leerde Trakl Frans van een gouvernante, die met de opvoeding belast was. Trakl las als puber al veel, o.a. Dostojevski en Nietzsche, later ontdekte hij de Franse dichter Rimbaud. Hij voelde zich in de literatuur vooral thuis bij de romantici en de symbolistische dichters. Voor school had hij weinig interesse. Hij koos voor een opleiding tot apothekersassistent en later tot apotheker. Drugs en middelen die een roes opwekken hebben hem altijd geïnteresseerd. Trakl leed aan diepe depressies en had vaak angstaanvallen. Later raakte hij behalve aan alcohol ook verslaafd aan alle mogelijke middelen, zoals opium en cocaïne.
Tussen 1910 en 1913 schrijft hij het grootste deel van zijn werk. In 1914 werkt hij als apotheker aan het front. Hij maakt de slag bij Grodek (vlakbij Lemberg/Lviv) mee, waar hij zonder veel assistentie de verantwoordelijkheid had voor de verzorging van negentig soldaten. Hierdoor in waanzin vervallen, maakt hij in een ziekenhuis in Krakau met een overdosis cocaïne een eind aan zijn leven. Ten diepste was Trakl een romanticus, die droomde van arcadische landschappen. Later zie je in zijn gedichten steeds meer beelden terugkomen, die aan het demonische in de werkelijkheid recht doen. Een voorbeeld daarvan is Grodek.
| Grodek
Am Abend tönen die herbstlichen Wälder |
Grodek
’s Avonds klinken de herfstige bossen Vertaling door Frans Roumen
|
In 1828 was er in Neurenberg op mysterieuze wijze de vondeling Kaspar Hauser opgedoken. Hij zal toen ongeveer 16 jaar oud geweest zijn. Hij kon nauwelijks lopen en niet praten, hij kon wel zijn naam schrijven. Hij had het grootste deel van zijn leven in een donkere, gesloten ruimte doorgebracht. Deze jongen sprak velen tot de verbeelding. Georg Trakl had waarschijnlijk een roman uit 1908 over hem in 1908 gelezen. In elk geval inspireerde deze hem tot een voor Trakl kenmerkend gedicht.
Trakl schetst in het Kaspar Hauser Lied een mythisch beeld van een ‘edele wilde’. In dit gedicht wordt het idyllische landschap van een leven zonder angst en nog in onschuld, tegenover de gevaren van de stad geplaatst. Opvallend zijn de woorden ‘O Mensch’. Een letterlijk citaat uit een gedicht van Nietzsche, die zegt: ‘O Mensch! Gib acht!’ Het is een waarschuwing dat de jongen na een leven in vreugde in de stad gevaar te wachten staat. Kasper Hauser wordt uiteindelijk op mysterieuze wijze vermoord.
Kaspar Hauser Lied kun je hier lezen.
Kaspar Hauser Lied (1913)
Für Bessie Loos*
Er wahrlich liebte die Sonne, die purpurn den Hügel hinabstieg,
Die Wege des Walds, den singenden Schwarzvogel
Und die Freude des Grüns.
Ernsthaft war sein Wohnen im Schatten des Baums
Und rein sein Antlitz.
Gott sprach eine sanfte Flamme zu seinem Herzen:
O Mensch!
Stille fand sein Schritt die Stadt am Abend;
Die dunkle Klage seines Munds:
Ich will ein Reiter werden.
Ihm aber folgte Busch und Tier,
Haus und Dämmergarten weißer Menschen
Und sein Mörder suchte nach ihm.
Frühling und Sommer und schön der Herbst
Des Gerechten, sein leiser Schritt
An den dunklen Zimmern Träumender hin.
Nachts blieb er mit seinem Stern allein;
Sah, daß Schnee fiel in kahles Gezweig
Und im dämmernden Hausflur den Schatten des Mörders.
Silbern sank des Ungebornen Haupt hin.
*Vrouw van Alfred Loos, architect, vriend van Trakl.
 Sommige gedichten van Trakl zijn op muziek gezet (o.a. door Harry Unger). Je kunt ze hier lezen en beluisteren. Meer gedichten van Trakl vind je op vorleser.net of deutschelyrik.de. Lutz Görner heeft een programma aan Trakl gewijd: |
Gottfried Benn (1886 – 1956)
Gottfried Benn is arts voor huid- en geslachtsziekten. Hij werkt in verschillende ziekenhuizen in Berlijn. In de Eerste Wereldoorlog werkt hij in Brussel. Daarna begint hij een praktijk in Berlijn. In zijn werk zijn de sporen van de oorlog en van zijn ervaringen in ziekenhuizen duidelijk terug te vinden. Het probleem van zijn tijd vindt hij goed onder woorden gebracht door de filosoof Nietzsche, die het Nihilisme, het ontbreken van zin in de westerse cultuur tot thema van zijn filosofie heeft gemaakt.
‘Dem Menschen bleibe keine Wahl, als Sprache – Wort und Form – gegen eine sinn- und ziellos gewordene Geschichte zu setzen.’ (‘De mens heeft geen andere keuze dan taal – woord en vorm – tegenover een zin- en doelloos geworden geschiedenis te plaatsen.’)
Veel optimisme ten aanzien van de mens en zijn cultuur valt er in de gedichten van Benn niet te ontdekken. In een gedicht schrijft hij:
‘Die Krone der Schöpfung, das Schwein, der Mensch.’
Interessante kunst heeft hij in elk geval wel voortgebracht. Benn ontvangt de gerenommeerde Büchner-prijs voor literatuur. In de jaren dertig raakt hij in nationaal-socialistisch vaarwater, waar hij zich later in zijn autobiografie voor verantwoordt. Hij sterft in 1956 in Berlijn.
Wie de Potsdamer Platz in het huidige Berlijn bezoekt, zal onder de indruk raken van de architectuur en het levendige verkeer. Toch stelt dit in verhouding maar weinig voor in vergelijking tot de centrale plaats, die dit kloppend hart van Midden-Europa in de jaren twintig van de vorige eeuw innam. De grote stad was aan het begin van de vorige eeuw een betrekkelijk nieuw fenomeen. Maar behalve dat zij iets bedreigends had, ging er ook een grote aantrekkingskracht vanuit. Daar vonden immers de politieke en literaire debatten plaats, daar waren de cafés, de bioscopen, de grote nieuwe inkoopcentra en natuurlijk de bordelen.
De verschillende kanten van de stad als bruisend centrum van het wereldgebeuren worden door de expressionisten in gedichten en schilderijen veelvuldig verbeeld. Beroemd zijn de schilderijen en tekeningen van Georg Grosz (1893 – 1959) bij de gedichten van Benn met het thema Nachtcafé. Ook het schilderij Großstadt van Otto Dix (1891-1969) illustreert de gedichten van Benn.
Het gedicht ‘Nachtcafé’ verwijst volgens Benn concreet naar een café in de wijk Berlin-Alt Moabit. De openingsregel heeft betrekking op een romantisch gedicht uit 1824 van Adelbert von Chamisso met de titel Frauen-Liebe und Leben. Dit gedicht is door de componist Robert Schumann in 1840 op muziek gezet.
De in het onderstaande gedicht van Benn genoemde instrumenten, bedoeld zijn hier de instrumentalisten, pauzeren juist van de uitvoering van dit romantische stuk. Verder speelt wat muziek betreft de 35ste sonate van Frédéric Chopin nog een rol. Tegen de achtergrond van de afgebeelde schilderijen is het niet zo moeilijk de hoofdgedachte van dit gedicht van Benn samen te vatten. Het romantische ideaal van liefde en leven wordt in de realiteit van de moderne Großstadt van elke illusie beroofd. De schone schijn spat in de werkelijkheid uit elkaar.
Beluister hier Nachtcafé (A. Nitzberg).
Lees hier Nachtcafé (1912)
Nachtcafé
824: Der Frauen Liebe und Leben.
Das Cello trinkt rasch mal. Die Flöte
rülpst tief drei Takte lang: das schöne Abendbrot.
Die Trommel liest den Kriminalroman zu Ende.
Grüne Zähne, Pickel im Gesicht
winkt einer Lidrandentzündung.
Fett im Haar
spricht zu offenem Mund mit Rachenmandel
Glaube Liebe Hoffnung um den Hals.
Junger Kropf ist Sattelnase gut.
Er bezahlt für sie drei Biere.
Bartflechte kauft Nelken,
Doppelkinn zu erweichen.
B-Moll: die 35. Sonate.
Zwei Augen brüllen auf:
Spritzt nicht das Blut von Chopin in den Saal,
damit das Pack drauf rumlatscht!
Schluß! He, Gigi! –
Die Tür fließt hin: Ein Weib.
Wüste ausgedörrt. Kanaanitisch braun.
Keusch. Höhlenreich. Ein Duft kommt mit. Kaum Duft.
Es ist nur eine süße Vorwölbung der Luft
gegen mein Gehirn.
Eine Fettleibigkeit trippelt hinterher.
| Biografie van Gottfried Benn.
Lutz Görner wijdt twee uitzendingen aan G. Benn. Meer over Benn kun je lezen bij de periode ‘Literatuur in het naoorlogse Duitsland‘. |
Ik heb de nieuwe mens gezien, in deze nacht is hij geboren
Georg Kaiser (1878 – 1945)
Ter herinnering aan de strijd tussen de Engelse en Franse koning in de veertiende eeuw had de Franse beeldend kunstenaar Auguste Rodin (1840 – 1917) zijn beeldengroep ‘De burgers van Calais’ gemaakt.
Dit beeld inspireerde de schrijver Georg Kaiser tot een opmerkelijk toneelstuk: Die Bürger von Calais (1913). Expressionisten schreven verhalen en gedichten, maar er zijn relatief weinig toneelstukken uit deze tijd. Kaiser protesteerde met dit stuk tegen deelname aan een oorlog.
 Het verhaal vertelt dat de Engelse koning zes burgers eist, wil hij de stad Calais verder sparen. De zes mannen moeten zich blootsvoets, alleen gekleed in een hemd en met de strop om de hals, voorzien van de sleutel van de stad, aan de Engelsen overgeven. Er melden zich echter niet zes, maar zeven mannen. Degene die zich als eerste heeft gemeld, Eustache de Saint-Pierre, bepaalt dat er nu geloot moet worden. Tijdens een maaltijd moet de beslissing vallen. Kaiser weet tot in de derde akte de spanning hoog op te voeren, want tijdens de maaltijd valt er geen beslissing. Allen trekken hetzelfde lot. Dan wordt afgesproken, dat wie zich de volgende morgen als laatste op de markt meldt, van zijn plicht ontslagen is. Tot grote woede en verontwaardiging blijkt de volgende morgen dat degene die zich eerder als eerste gemeld had, Eustache de Saint-Pierre, nog steeds niet is verschenen, terwijl alle anderen er al zijn. Men besluit hem te gaan halen en ter verantwoording te roepen. Juist op dat moment, in de laatste akte van het derde bedrijf, verschijnt de vader met op een baar de dode Eustache de Saint-Pierre. De vader zegt, terwijl iedereen verstomt:
Het stuk eindigt verrassend met vrijspraak voor de andere zes, omdat er bij de Engelse koning toevallig die nacht een zoon geboren is. Het historische verhaal over de burgers van Calais heeft Kaiser als voorbeeld genomen voor zijn toneelstuk. Het gaat in zijn bewerking om de bereidheid van ‘de nieuwe mens’ om zich op te offeren, om loutering en verlossing door lijden. Het zijn de eigenschappen, die bij expressionistische schrijvers hoog aangeschreven staan. Beluister hier een radiouitzending over het monument Die Bürger von Calais:
|
Kaiser was niet de enige expressionist die oorlog als iets zinloos beschouwde. Het verlies, de teleurstelling over het uitblijven van de ‘geboorte van de nieuwe mens’ en het inzicht in de verschrikkingen die deze met nieuwe technische middelen gevoerde en wrede oorlog met zich meebracht, bracht sommigen van hen uit pure wanhoop tot zelfdoding. Georg Trakl is hier slechts één voorbeeld van.
Franz Kafka
| ‘Er is een doel, maar er leidt geen weg heen; wat wij de weg noemen, is een voortdurend aarzelen.’
Franz Kafka (1883 – 1924) |
Een geheel eigen plaats in de Duitstalige literatuur neemt de in Praag geboren Franz Kafka in. Zijn werk wordt gekenmerkt door nadruk op de onmacht en de hopeloosheid van de enkeling, die zijn wereld in eerste instantie als vijandig ervaart.
Hoewel Kafka na een studie rechten een normale kantoorbaan bij een verzekeringsmaatschappij aanvaardde, beschouwde hij schrijven als zijn eigenlijke en belangrijkste opdracht. Tweemaal brak hij een verloving af om zijn vrijheid om maar te kunnen schrijven, niet op te hoeven geven. Kafka had een tamelijk autoritaire vader, waar de gevoelige en nogal introverte zoon behoorlijk onder geleden heeft. In zijn Brief an den Vater geeft hij een indringend beeld van de problematische relatie tot hem.
Aan het oudste van Kafka bewaarde verhaal Beschreibungen eines Kampfes heeft hij acht jaar gewerkt (1902 – 1910). Hierin kom je alle thema’s tegen die in zijn latere werken een belangrijke rol zullen blijven spelen, zoals vervreemding, angst, onderworpenheid aan anonieme machten, twijfel en desillusie.
 Brief an den Vater beluisteren en lezen |
In één nacht schreef hij het verhaal Das Urteil (1913). In de jaren daarna verschenen de romans Der Prozess (1917) en Das Schloss (1922). Deze romans zijn geheimzinnige verhalen over een zekere ‘Josef K.’ en ‘K.’, die zonder dat er redenen voor zijn, zich voor het gerecht moeten verantwoorden voor hun leven.
De eerste regel uit Der Prozess is misschien wel de bekendste regel uit de Duitse literatuur:
| ‘Jemand mußte Josef K. verleumdet haben, denn ohne daß er etwas Böses getan hätte, wurde er eines Morgens verhaftet.’ |
De eerste drie bladzijden uit Der Prozess kun je hier lezen.
Jemand mußte Josef K. verleumdet haben, denn ohne daß er etwas Böses getan hätte, wurde er eines Morgens verhaftet. Die Köchin der Frau Grubach, seiner Zimmervermieterin, die ihm jeden Tag gegen acht Uhr früh das Frühstück brachte, kam diesmal nicht. Das war noch niemals geschehen. K. wartete noch ein Weilchen, sah von seinem Kopfkissen aus die alte Frau, die ihm gegenüber wohnte und die ihn mit einer an ihr ganz ungewöhnlichen Neugierde beobachtete, dann aber, gleichzeitig befremdet und hungrig, läutete er. Sofort klopfte es und ein Mann, den er in dieser Wohnung noch niemals gesehen hatte, trat ein. Er war schlank und doch fest gebaut, er trug ein anliegendes schwarzes Kleid, das, ähnlich den Reiseanzügen, mit verschiedenen Falten, Taschen, Schnallen, Knöpfen und einem Gürtel versehen war und infolgedessen, ohne daß man sich darüber klar wurde, wozu es dienen sollte, besonders praktisch erschien. »Wer sind Sie?« fragte K. und saß gleich halb aufrecht im Bett. Der Mann aber ging über die Frage hinweg, als müsse man seine Erscheinung hinnehmen, und sagte bloß seinerseits: »Sie haben geläutet?« »Anna soll mir das Frühstück bringen«, sagte K. und versuchte, zunächst stillschweigend, durch Aufmerksamkeit und Überlegung festzustellen, wer der Mann eigentlich war. Aber dieser setzte sich nicht allzulange seinen Blicken aus, sondern wandte sich zur Tür, die er ein wenig öffnete, um jemandem, der offenbar knapp hinter der Tür stand, zu sagen: »Er will, daß Anna ihm das Frühstück bringt.« Ein kleines Gelächter im Nebenzimmer folgte, es war nach dem Klang nicht sicher, ob nicht mehrere Personen daran beteiligt waren. Obwohl der fremde Mann dadurch nichts erfahren haben konnte, was er nicht schon früher gewußt hätte, sagte er nun doch zu K. im Tone einer Meldung: »Es ist unmöglich.« »Das wäre neu«, sagte K., sprang aus dem Bett und zog rasch seine Hosen an. »Ich will doch sehen, was für Leute im Nebenzimmer sind und wie Frau Grubach diese Störung mir gegenüber verantworten wird.« Es fiel ihm zwar gleich ein, daß er das nicht hätte laut sagen müssen und daß er dadurch gewissermaßen ein Beaufsichtigungsrecht des Fremden anerkannte, aber es schien ihm jetzt nicht wichtig. Immerhin faßte es der Fremde so auf, denn er sagte: »Wollen Sie nicht lieber hierbleiben?« »Ich will weder hierbleiben, noch von Ihnen angesprochen werden, solange Sie sich mir nicht vorstellen.« »Es war gut gemeint«, sagte der Fremde und öffnete nun freiwillig die Tür. Im Nebenzimmer, in das K. langsamer eintrat, als er wollte, sah es auf den ersten Blick fast genau so aus wie am Abend vorher. Es war das Wohnzimmer der Frau Grubach, vielleicht war in diesem mit Möbeln, Decken, Porzellan und Photographien überfüllten Zimmer heute ein wenig mehr Raum als sonst, man erkannte das nicht gleich, um so weniger, als die Hauptveränderung in der Anwesenheit eines Mannes bestand, der beim offenen Fenster mit einem Buch saß, von dem er jetzt aufblickte. »Sie hätten in Ihrem Zimmer bleiben sollen! Hat es Ihnen denn Franz nicht gesagt?« »Ja, was wollen Sie denn?« sagte K. und sah von der neuen Bekanntschaft zu dem mit Franz Benannten, der in der Tür stehengeblieben war, und dann wieder zurück. Durch das offene Fenster erblickte man wieder die alte Frau, die mit wahrhaft greisenhafter Neugierde zu dem jetzt gegenüberliegenden Fenster getreten war, um auch weiterhin alles zu sehen. »Ich will doch Frau Grubach –«, sagte K., machte eine Bewegung, als reiße er sich von den zwei Männern los, die aber weit von ihm entfernt standen, und wollte weitergehen. »Nein«, sagte der Mann beim Fenster, warf das Buch auf ein Tischchen und stand auf. »Sie dürfen nicht weggehen, Sie sind ja verhaftet.« »Es sieht so aus«, sagte K. »Und warum denn?« fragte er dann. »Wir sind nicht dazu bestellt, Ihnen das zu sagen. Gehen Sie in Ihr Zimmer und warten Sie. Das Verfahren ist nun einmal eingeleitet, und Sie werden alles zur richtigen Zeit erfahren. Ich gehe über meinen Auftrag hinaus, wenn ich Ihnen so freundschaftlich zurede. Aber ich hoffe, es hört es niemand sonst als Franz, und der ist selbst gegen alle Vorschrift freundlich zu Ihnen. Wenn Sie auch weiterhin so viel Glück haben wie bei der Bestimmung Ihrer Wächter, dann können Sie zuversichtlich sein.« K. wollte sich setzen, aber nun sah er, daß im ganzen Zimmer keine Sitzgelegenheit war, außer dem Sessel beim Fenster. »Sie werden noch einsehen, wie wahr das alles ist«, sagte Franz und ging gleichzeitig mit dem andern Mann auf ihn zu. Besonders der letztere überragte K. bedeutend und klopfte ihm öfters auf die Schulter. Beide prüften K.s Nachthemd und sagten, daß er jetzt ein viel schlechteres Hemd werde anziehen müssen, daß sie aber dieses Hemd wie auch seine übrige Wäsche aufbewahren und, wenn seine Sache günstig ausfallen sollte, ihm wieder zurückgeben würden. »Es ist besser, Sie geben die Sachen uns als ins Depot«, sagten sie, »denn im Depot kommen öfters Unterschleife vor und außerdem verkauft man dort alle Sachen nach einer gewissen Zeit, ohne Rücksicht, ob das betreffende Verfahren zu Ende ist oder nicht. Und wie lange dauern doch derartige Prozesse, besonders in letzter Zeit! Sie bekämen dann schließlich allerdings vom Depot den Erlös, aber dieser Erlös ist erstens an sich schon gering, denn beim Verkauf entscheidet nicht die Höhe des Angebotes, sondern die Höhe der Bestechung, und weiter verringern sich solche Erlöse erfahrungsgemäß, wenn sie von Hand zu Hand und von Jahr zu Jahr weitergegeben werden.« K. achtete auf diese Reden kaum, das Verfügungsrecht über seine Sachen, das er vielleicht noch besaß, schätzte er nicht hoch ein, viel wichtiger war es ihm, Klarheit über seine Lage zu bekommen; in Gegenwart dieser Leute konnte er aber nicht einmal nachdenken, immer wieder stieß der Bauch des zweiten Wächters – es konnten ja nur Wächter sein – förmlich freundschaftlich an ihn, sah er aber auf, dann erblickte er ein zu diesem dicken Körper gar nicht passendes trockenes, knochiges Gesicht mit starker, seitlich gedrehter Nase, das sich über ihn hinweg mit dem anderen Wächter verständigte. Was waren denn das für Menschen? Wovon sprachen sie? Welcher Behörde gehörten sie an? K. lebte doch in einem Rechtsstaat, überall herrschte Friede, alle Gesetze bestanden aufrecht, wer wagte, ihn in seiner Wohnung zu überfallen? Er neigte stets dazu, alles möglichst leicht zu nehmen, das Schlimmste erst beim Eintritt des Schlimmsten zu glauben, keine Vorsorge für die Zukunft zu treffen, selbst wenn alles drohte. Hier schien ihm das aber nicht richtig, man konnte zwar das Ganze als Spaß ansehen, als einen groben Spaß, den ihm aus unbekannten Gründen, vielleicht weil heute sein dreißigster Geburtstag war, die Kollegen in der Bank veranstaltet hatten, es war natürlich möglich, vielleicht brauchte er nur auf irgendeine Weise den Wächtern ins Gesicht zu lachen, und sie würden mitlachen, vielleicht waren es Dienstmänner von der Straßenecke, sie sahen ihnen nicht unähnlich – trotzdem war er diesmal, förmlich schon seit dem ersten Anblick des Wächters Franz, entschlossen, nicht den geringsten Vorteil, den er vielleicht gegenüber diesen Leuten besaß, aus der Hand zu geben. Darin, daß man später sagen würde, er habe keinen Spaß verstanden, sah K. eine ganz geringe Gefahr, wohl aber erinnerte er sich – ohne daß es sonst seine Gewohnheit gewesen wäre, aus Erfahrungen zu lernen – an einige, an sich unbedeutende Fälle, in denen er zum Unterschied von seinen Freunden mit Bewußtsein, ohne das geringste Gefühl für die möglichen Folgen, sich unvorsichtig benommen hatte und dafür durch das Ergebnis gestraft worden war. Es sollte nicht wieder geschehen, zumindest nicht diesmal; war es eine Komödie, so wollte er mitspielen.
Noch war er frei.
Voer voor psychologen zou je kunnen zeggen, maar misschien is het beter om Kafka’s werk in eerste instantie gewoon als spannende en soms lachwekkende misdaadromans te lezen, waarin geen sprake is van moord, noch van enige opheldering.
Op bladzijde 22 van Der Prozeß kun je lezen wat de hospita van K., Frau Grubach, zegt:
Sie sind zwar verhaftet, aber nicht so wie ein Dieb verhaftet wird. Wenn man wie ein Dieb verhaftet wird, so ist es schlimm, aber diese Verhaftung − . Es kommt mir wie etwas Gelehrtes vor, entschuldigen Sie, wenn ich etwas Dummes sage, es kommt mir wie etwas Gelehrtes vor, das ich zwar nicht verstehe, das man aber auch nicht verstehen muß. (Der Proceß, S.22)
‘Und auf einmal ist das Buch aus. Ihr müßt nicht fragen, was das soll. Das soll gar nichts. Das bedeutet gar nichts. Vielleicht gehört das Buch auch gar nicht in diese Zeit, und es bringt uns sicherlich nicht weiter. Es hat keine Probleme und weiß von keinen Zweifeln und Fragen. Es ist ganz unbedenklich. Unbedenklich wie Kleist.’ Tucholsky über Kafkas, In der Strafkolonie.
‘So zum Beispiel lachten wir Freunde ganz unbändig, als er uns das erste Kapitel des Proceß zu Gehör brachte. Und er selbst lachte so sehr, dass er weilchenweise nicht weiterlesen konnte.’ Max Brod über Kafka.
Kafka had een zwakke gezondheid. Vanaf 1917 werd tuberculose bij hem vastgesteld. Op 11 juni 1924 stierf hij in een sanatorium.
Bekijk hier een korte film over leven en werk van Kafka:
Tijdens zijn leven heeft Kafka weinig gepubliceerd. Het is zijn vriend Max Brod geweest die, tegen de wil van Kafka in overigens, na 1924 het werk heeft uitgegeven. Kafka wilde dat zijn werk na zijn dood geheel vernietigd zou worden. Maar volgens Max Brod had hij tijd genoeg gehad om deze zelf nog in brand te steken, maar dat heeft hij niet gedaan. Zonder aanmoediging door hem zou Kafka ook nooit iets geschreven hebben. Daarom vond Max Brod, dat hij het recht had het werk van Kafka op 14 maart 1939 onder dreiging van de Nazi’s uit Praag mee te nemen. Omdat hij de VS niet in mocht, reisde hij naar Palestina. Daar is de nalatenschap van Kafka nu in de nationale bibliotheek in Tel Aviv.
Kafka’s verhalen, soms op te vatten als parabels – dat zijn gelijkenissen -, ademen een geheel eigen sfeer. Ze zijn misschien beter onder de noemer surrealisme dan expressionisme te brengen. Surrealistische verhalen bevatten deels realistische, deels onrealistische kenmerken waarbij tevens vrije associatie en dromen een belangrijke rol spelen. Kafka’s verhalen zijn verantwoordelijk voor het ontstaan van het woord Kafkaesk, dat zelfs in het Japans overgenomen is. Met ‘een kafkaeske wereld’ wordt bedoeld, dat de wereld een schijnbare logica bevat maar uiteindelijk niet kan worden begrepen en tamelijk absurd is. Hieronder vind je daarvan enkele voorbeelden.
| Das Schloß is ook verfilmd, bekijk hier de versie van Michael Haneke (1997). |
| Kleine Fabel
‘Ach’, sagte die Maus, ‘die Welt wird enger mit jedem Tag. Zuerst war sie so breit, dass ich Angst hatte, ich lief weiter und war glücklich, dass ich endlich rechts und links in der Ferne Mauern sah, aber diese langen Mauern eilen so schnell aufeinander zu, dass ich schon im letzten Zimmer bin, und dort im Winkel steht die Falle, in die ich laufe.’ – ‘Du musst nur die Laufrichtung ändern’, sagte die Katze und fraß sie.
Gibs auf!  Es war sehr früh am Morgen, die Straßen rein und leer, ich ging zum Bahnhof. Als ich eine Turmuhr mit meiner Uhr verglich, sah ich, dass es schon viel später war, als ich geglaubt hatte, ich musste mich sehr beeilen, der Schrecken über diese Entdeckung ließ mich im Weg unsicher werden, ich kannte mich in dieser Stadt noch nicht sehr gut aus, glücklicherweise war ein Schutzmann in der Nähe, ich lief zu ihm und fragte ihn atemlos nach dem Weg. Er lächelte und sagte: ‘Von mir willst du den Weg erfahren?’ ‘Ja’, sagte ich, ‘da ich ihn selbst nicht finden kann.’ ‘Gibs auf, gibs auf’, sagte er und wandte sich mit einem großen Schwunge ab, so wie Leute, die mit ihrem Lachen allein sein wollen.
Wunsch, Indianer zu werden Wenn man doch ein Indianer wäre, gleich bereit, und auf dem rennenden Pferde, schief in der Luft, immer wieder kurz erzitterte über dem zitternden Boden, bis man die Sporen ließ, denn es gab keine Sporen, bis man die Zügel wegwarf, denn es gab keine Zügel, und kaum das Land vor sich als glatt gemähte Heide sah, schon ohne Pferdehals und Pferdekopf.
Heimkehr  Ich bin zurückgekehrt, ich habe den Flur durchschritten und blicke mich um. Es ist meines Vaters alter Hof. Die Pfütze in der Mitte. Altes, unbrauchbares Gerät, ineinander verfahren, verstellt den Weg zur Bodentreppe. Die Katze lauert auf dem Geländer. Ein zerrissenes Tuch, einmal im Spiel um eine Stange gewunden, hebt sich im Wind. |
Hoewel je de ik-persoon uit een werk nooit zomaar mag vereenzelvigen met de schrijver, denkt men daar in het Kafka-onderzoek over het algemeen toch anders over. Men is het erover eens, dat Kafka’s existentiële problemen een rol spelen in zijn verhalen en romans. Zij bieden in elk geval één sleutel tot een beter begrip van zijn werk.
In de eerste plaats wijst men dan op de relatie tot zijn vader en op de tamelijk traumatische jeugd, die hij heeft gehad.
 Verder speelt zijn omgeving, de stad Praag, een grote rol. Aan het begin van de vorige eeuw was Praag een zeer belangrijk bestuurscentrum van het Habsburgse rijk. Kafka heeft bijna zijn hele leven in de directe omgeving hiervan geleefd. Karakteristiek is er het hooggelegen slot, de Hradschin, dat als centrum van de macht letterlijk en figuurlijk de lager gelegen oude stad, waar de meeste burgers wonen, beheerst. Aan de topografische hoogte en diepte van de stad beantwoordt de hiërarchische verhouding in de sociale structuur van de toenmalige samenleving. Dan is er de multiculturaliteit van de stad Praag uit die tijd. De joodse bevolkingsgroep, waartoe ook Kafka’s familie behoorde, maakte vaak deel uit van het machtscentrum, maar vormde hooguit vijf procent van het totale inwoneraantal. Voor negentig procent bestond de bevolking uit Tsjechen. In politiek en cultureel opzicht bestond Praag in feite uit drie werelden: de joodse, de Tsjechische en de Oostenrijkse. Kafka ging, hoewel geboren in de joodse buurt van Praag – Josefov – en dus eigenlijk Tsjech was, naar een Duitstalige school.  Tot slot kan zijn verhouding tot vrouwen worden genoemd. Hoewel Kafka regelmatig relaties met vrouwen aanknoopte en zich zelfs tweemaal verloofde, hielden deze nooit lang stand.
Zo is het misschien noodzakelijk om Kafka’s surrealistisch aandoende en nogal fantastische vertellingen voor een beter begrip tegen deze achtergrond te lezen. Hoogte en diepte, binnen en buiten en een voortdurend twijfelen en aarzelen, zijn steeds terugkerende thema’s in zijn werk. Het zijn geheimzinnige symbolen voor de onmacht van de enkeling, die zijn plaats in de hem omringende en vijandige wereld maar moeilijk kan vinden. |
Het zou overigens onjuist zijn om te denken, dat Kafka alleen maar zware en abstracte thema’s aansnijdt. Zijn verhalen zijn vaak zo absurd, dat er heel wat te lachen valt. Zijn taalgebruik is heel precies en erg helder.
Voor kennismaking met het werk van Kafka kun je het beste met zijn kortere verhalen beginnen. Ein Hungerkünstler en Die Verwandlung behoren tot de klassieken uit de wereldliteratur. Heel geheimzinnig en karakteristiek voor Kafka’s werk is ook Vor dem Gesetz. Kafka is één van de beste verhalenschrijvers ooit.
De eerste regel uit Die Verwandlung:
 Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheueren Ungeziefer verwandelt.’ ‘Toen Gregor Samsa op een morgen uit onrustige dromen ontwaakte, vond hij zich in bed in een ontzaglijk ongedierte veranderd.’ Gesprek over Die Verwandlung in de reeks Klassiker der Schullektüre: |
| Trixie Hölsgens van het Duitsland Instituut spreekt over Die Verwandlung. Beluister hier haar interessante voordracht. (Nederlands, 15′.) |
Die Verwandlung kun je hier beluisteren.
Die Verwandlung kun je hier lezen.
Die Verwandlung
Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheueren Ungeziefer verwandelt. Er lag auf seinem panzerartig harten Rücken und sah, wenn er den Kopf ein wenig hob, seinen gewölbten, braunen, von bogenförmigen Versteifungen geteilten Bauch, auf dessen Höhe sich die Bettdecke, zum gänzlichen Niedergleiten bereit, kaum noch erhalten konnte. Seine vielen, im Vergleich zu seinem sonstigen Umfang kläglich dünnen Beine flimmerten ihm hilflos vor den Augen.
»Was ist mit mir geschehen?«, dachte er. Es war kein Traum. Sein Zimmer, ein richtiges, nur etwas zu kleines Menschenzimmer, lag ruhig zwischen den vier wohlbekannten Wänden. Über dem Tisch, auf dem eine auseinandergepackte Musterkollektion von Tuchwaren ausgebreitet war – Samsa war Reisender – hing das Bild, das er vor kurzem aus einer illustrierten Zeitschrift ausgeschnitten und in einem hübschen, vergoldeten Rahmen untergebracht hatte. Es stellte eine Dame dar, die mit einem Pelzhut und einer Pelzboa versehen, aufrecht dasaß und einen schweren Pelzmuff, in dem ihr ganzer Unterarm verschwunden war, dem Beschauer entgegenhob.
Gregors Blick richtete sich dann zum Fenster, und das trübe Wetter – man hörte Regentropfen auf das Fensterblech aufschlagen – machte ihn ganz melancholisch. »Wie wäre es, wenn ich noch ein wenig weiterschliefe und alle Narrheiten vergäße«, dachte er, aber das war gänzlich undurchführbar, denn er war gewöhnt, auf der rechten Seite zu schlafen, konnte sich aber in seinem gegenwärtigen Zustand nicht in diese Lage bringen. Mit welcher Kraft er sich auch auf die rechte Seite warf, immer wieder schaukelte er in die Rückenlage zurück. Er versuchte es wohl hundertmal, schloß die Augen, um die zappelnden Beine nicht sehen zu müssen, und ließ erst ab, als er in der Seite einen noch nie gefühlten, leichten, dumpfen Schmerz zu fühlen begann.
»Ach Gott«, dachte er, »was für einen anstrengenden Beruf habe ich gewählt! Tag aus, Tag ein auf der Reise. Die geschäftlichen Aufregungen sind viel größer, als im eigentlichen Geschäft zu Hause, und außerdem ist mir noch diese Plage des Reisens auferlegt, die Sorgen um die Zuganschlüsse, das unregelmäßige, schlechte Essen, ein immer wechselnder, nie andauernder, nie herzlich werdender menschlicher Verkehr. Der Teufel soll das alles holen!« Er fühlte ein leichtes Jucken oben auf dem Bauch; schob sich auf dem Rücken langsam näher zum Bettpfosten, um den Kopf besser heben zu können; fand die juckende Stelle, die mit lauter kleinen weißen Pünktchen besetzt war, die er nicht zu beurteilen verstand; und wollte mit einem Bein die Stelle betasten, zog es aber gleich zurück, denn bei der Berührung umwehten ihn Kälteschauer.
Er glitt wieder in seine frühere Lage zurück. »Dies frühzeitige Aufstehen«, dachte er, »macht einen ganz blödsinnig. Der Mensch muß seinen Schlaf haben. Andere Reisende leben wie Haremsfrauen. Wenn ich zum Beispiel im Laufe des Vormittags ins Gasthaus zurückgehe, um die erlangten Aufträge zu überschreiben, sitzen diese Herren erst beim Frühstück. Das sollte ich bei meinem Chef versuchen; ich würde auf der Stelle hinausfliegen. Wer weiß übrigens, ob das nicht sehr gut für mich wäre. Wenn ich mich nicht wegen meiner Eltern zurückhielte, ich hätte längst gekündigt, ich wäre vor den Chef hin getreten und hätte ihm meine Meinung von Grund des Herzens aus gesagt. Vom Pult hätte er fallen müssen! Es ist auch eine sonderbare Art, sich auf das Pult zu setzen und von der Höhe herab mit dem Angestellten zu reden, der überdies wegen der Schwerhörigkeit des Chefs ganz nahe herantreten muß. Nun, die Hoffnung ist noch nicht gänzlich aufgegeben; habe ich einmal das Geld beisammen, um die Schuld der Eltern an ihn abzuzahlen – es dürfte noch fünf bis sechs Jahre dauern – , mache ich die Sache unbedingt. Dann wird der große Schnitt gemacht. Vorläufig allerdings muß ich aufstehen, denn mein Zug fährt um fünf.«
Und er sah zur Weckuhr hinüber, die auf dem Kasten tickte. »Himmlischer Vater!«, dachte er. Es war halb sieben Uhr, und die Zeiger gingen ruhig vorwärts, es war sogar halb vorüber, es näherte sich schon dreiviertel. Sollte der Wecker nicht geläutet haben? Man sah vom Bett aus, daß er auf vier Uhr richtig eingestellt war; gewiß hatte er auch geläutet. Ja, aber war es möglich, dieses möbelerschütternde Läuten ruhig zu verschlafen? Nun, ruhig hatte er ja nicht geschlafen, aber wahrscheinlich desto fester. Was aber sollte er jetzt tun? Der nächste Zug ging um sieben Uhr; um den einzuholen, hätte er sich unsinnig beeilen müssen, und die Kollektion war noch nicht eingepackt, und er selbst fühlte sich durchaus nicht besonders frisch und beweglich. Und selbst wenn er den Zug einholte, ein Donnerwetter des Chefs war nicht zu vermeiden, denn der Geschäftsdiener hatte beim Fünfuhrzug gewartet und die Meldung von seiner Versäumnis längst erstattet. Es war eine Kreatur des Chefs, ohne Rückgrat und Verstand. Wie nun, wenn er sich krank meldete? Das wäre aber äußerst peinlich und verdächtig, denn Gregor war während seines fünfjährigen Dienstes noch nicht einmal krank gewesen. Gewiß würde der Chef mit dem Krankenkassenarzt kommen, würde den Eltern wegen des faulen Sohnes Vorwürfe machen und alle Einwände durch den Hinweis auf den Krankenkassenarzt abschneiden, für den es ja überhaupt nur ganz gesunde, aber arbeitsscheue Menschen gibt. Und hätte er übrigens in diesem Falle so ganz unrecht? Gregor fühlte sich tatsächlich, abgesehen von einer nach dem langen Schlaf wirklich überflüssigen Schläfrigkeit, ganz wohl und hatte sogar einen besonders kräftigen Hunger.
De rest van het verhaal vind je bij Projekt Gutenberg.
Uitzending over Kafka uit 2010:
Het werk van Kafka is regelmatig opnieuw verfilmd. De beroemdste verfilming is van Orson Welles uit 1963. Zelf zegt Welles over de verfilming van Der Prozess/the Trial:
‘Je mag zeggen wat je wilt, maar the Trial is mijn beste film.’ Orson Welles.
De verfilming is onder andere beroemd vanwege de rol van de toen nog erg jonge Romy Schneider (zij speelde ook de rol van Sissi). Hier vind je de trailer.
| Uitgebreide informatie over Franz Kafka vind je op de website Kafka en Praag.
De werken van Kafka vind je ook bij Projekt Gutenberg. Hier kun je een goede samenvatting vinden van de werken van Kafka. |
Else Lasker-Schüler
| ‘Es pocht eine Sehnsucht an die Welt’ (‘Er klopt een hunkering aan de wereld’)
Else Lasker-Schüler (1869-1945) |
Nog één keer Weltende van Else Lasker-Schüler. Haar werk ademt de sfeer van een oosterse droomwereld en is karakteristiek voor de literatuur van rond de eeuwwisseling.
Lasker-Schüler heeft een excentriek leven geleid, zij is twee keer getrouwd geweest en twee keer gescheiden en was moeder van een buitenechtelijk kind. Zij was goed bevriend met Franz Marc en Gottfried Benn. Met Benn is zij ook getrouwd geweest. Lasker-Schüler zette zich ook in voor een vreedzaam samenleven van Joden en Arabieren.
Behalve dat ze gedichten schreef, heeft ze ook als grafisch kunstenaar gewerkt. Ze werd in 1869 geboren in Wuppertal en stierf in 1945 in Jeruzalem. Sommige gedichten van haar zijn op muziek gezet.
| Meer over haar veel bewogen leven en over haar werk kun je in deze radiouitzending beluisteren. |
| Ich habe zu Hause ein blaues Klavier
Ich habe zu Hause ein blaues Klavier Es steht im Dunkel der Kellertür, Es spielten Sternenhände vier – Zerbrochen ist die Klaviatür… Ach liebe Engel öffnet mir
|
Das Gebet
Ich suche allerlanden eine Stadt, Und wandle immer in die Nacht … O Gott, schließ um mich deinen Mantel fest; Beluister hier Das Gebet. |
| Weltende
Es ist ein Weinen in der Welt, Komm, wir wollen uns näher verbergen… Du! wir wollen uns tief küssen – |
 |
|
‘De radeloosheid van een ontwortelde en ontwrichte groep kleinburgerlijke intellectuelen’ Sinds de Jahrhundertwende zijn de literatuur en de dichtkunst, vooral onder invloed van het expressionisme, definitief een nieuwe weg ingeslagen. ‘Es pocht eine Sehnsucht an die Welt’ en ‘wir wollen uns tief küssen’, schrijft Else Lasker-Schüler. Dat lijkt erg op romantiek, maar is intussen iets heel anders geworden. Anders dan bij dichters als Goethe en ook nog bij een Heine, voelt de schrijver zich vanaf nu een vreemde in de hem omringende wereld, zijn werkelijkheid beschouwt hij als ‘jenes uns ganz Fremde’ (Kurt Pinthus, Zur jüngsten Dichtung, 1915). De individuele creativiteit van de dichter wordt door de expressionisten wel sterk benadrukt, maar de goddelijke vonk of een mystieke band met de natuur en het landschap ontbreken vanaf nu volledig. Er wordt niet afgebeeld, maar een essentie, een idee wordt tot uitdrukking gebracht. Er valt ook niets af te beelden, want zo mooi is de wereld niet meer. Alles staat, zoals in het gedicht van Lasker-Schüler, in het kader van een dreigende ‘Weltende’. Een oude wereld is definitief voorbij en of zich iets nieuws aandient, is onzeker. Deze nieuwe kunstopvatting heet modernisme.  Op deze overdrijvingen kon een reactie met de roep om meer ‘zakelijkheid’ natuurlijk niet uitblijven. Sommigen veroordeelden het expressionisme zelfs scherp als uitdrukking van de ‘radeloosheid van een ontwortelde en ontwrichte groep kleinburgerlijke intellectuelen’, aldus de Hongaarse marxist Georg Lukács. Later zouden daarover in Duitsland nog serieuze debatten gevoerd gaan worden. |
Naar de volgende periode:
Op de periode van het Expressionisme volgt de Nieuwe Zakelijkheid
