Special: Heine en de ironie

 

 

Geboortehuis van Heine in Düsseldorf Link naar biografie onder foto

Meer over Heine in het hoofdstuk Het jonge Duitsland

 

 

Heinrich Heine: de eerste Europese dichter

 

Hier komt eerst nog een keer de beroemde Duitse literatuurcriticus Reich-Ranicki aan het woord over Heine:

Heine ähnlich wie Goethe sind Dichter, die man nie satt bekommt…

Waarom hij dicht bij me staat? Dat heeft te maken met zijn temperament, zijn biografie en zijn mentaliteit. Heine is, naast Goethe, van alle Duitse lyrici uit de negentiende eeuw, de enige Europese dichter. Hij was een Europees wereldburger. Alleen dat is al belangrijk.

Hij is een Europees dichter geworden omdat men hem daartoe had gedwongen. Vrijwillig ging dat niet. Anders dan andere belangrijke Duitse poëten zoals Brentano, Mörike en Lenau werd hij in zijn eigen land niet als Duitse dichter geaccepteerd. Hij heeft als jood – en dat is essentieel – zijn plaats in Duitsland niet gevonden.

Heine is op 34-jarige leeftijd naar Parijs gegaan, het brandpunt van het liberalisme. Of liever, hij is naar Europa gevlucht. In Frankrijk ging het beter met hem dan ooit in Duitsland. In zijn geboorteland was hij een jood; een uitgestotene, een buitenstaander. In Frankrijk een Duitser, die naar het revolutionaire Parijs was gekomen. (Marcel Reich-Ranicki ter gelegenheid van Heines 100ste geboortedag. NRC-Handelsblad, 12 dec 1997.)

 

Bekijk de uitzending: Wie was Heine? (9′; Dichter dran; Planet Schule).

 

‘Ein neues Lied, ein besseres Lied O Freunde, will ich euch dichten!’ Deutschland ein Wintermärchen

 

 

Buch der Lieder (1827)

Met één been stond Heine weliswaar nog helemaal in de traditie van de romantiek. Maar tegelijkertijd zette hij zich daar scherp tegen af. Een goed voorbeeld daarvan is zijn gedicht Ein Fräulein stand am Meere dat heel romantisch begint, maar door de realistische wending aan het slot de romantiek op de hak neemt:

 

Beluister hier het gedicht: Das Fräulein stand am Meere Und seufzte lang und bang, Es rührte sie so sehre Der Sonnenuntergang.   Mein Fräulein! sein Sie munter, Das ist ein altes Stück; Hier vorne geht sie unter Und kehrt von hinten zurück.

 

Deze ironiserende stijl is karakteristiek voor zijn Buch der Lieder (1827). Romantische thema’s als droom, lijden en sentiment spelen nog wel een grote rol, maar Heine steekt met al te overdreven pathetiek onmiddellijk de draak. Soms door zelf te overdrijven, soms door het tegenovergestelde te beweren van wat hij bedoelt.

Twee andere gedichten zijn in dit verband veelzeggend: Die Rose die Lilie en Ein Jüngling liebt ein Mädchen.

De componist Schumann (1810 – 1857) heeft veel gedichten van Heine op muziek gezet. Beroemd zijn Liederkreis Op. 24 en Dichterliebe Op. 48. Hier zijn twee voorbeelden uit de cyclus Dichterliebe:

 

Beluister dit gedicht hier. Die Rose, die Lilje, die Taube, die Sonne, Die liebt ich einst alle in Liebeswonne. Ich lieb sie nicht mehr, ich liebe alleine Die Kleine, die Feine, die Reine, die Eine; Sie selber, aller Liebe Bronne, Ist Rose und Lilje und Taube und Sonne. Lyrisches Intermezzo III

Beluister dit gedicht. Ein Jüngling liebt ein Mädchen, Die hat einen andern erwählt; Der andre liebt eine andre, Und hat sich mit dieser vermählt.   Das Mädchen heiratet aus Ärger Den ersten besten Mann, Der ihr in den Weg gelaufen; Der Jüngling ist übel dran.   Es ist eine alte Geschichte, Doch bleibt sie immer neu; Und wem sie just passieret, Dem bricht das Herz entzwei. Lyrisches Intermezzo XXXIX

 

 

Intocht van Napoleon in Düsseldorf op 3 nov. 1811.

 

Uitzending met Lutz Görner over de romantische Heine en zijn Buch der Lieder. (8′)

Romantik: Drei Superstars (Planet Wissen).

Radiouitzending over het leven van Heine (br2wissen; 18′):

 

 

Robert Schumann (1810-1856) Informatie over Schumann onder de foto:     Robert Schumann Componist Robert Schumann was een Duitse componist en criticus uit de Romantiek. Hij schreef in allerlei genres, maar van zijn hand kwam vooral pianomuziek. Welke opleiding kreeg Robert Schumann? Robert Schumann werd geboren op 8 juni 1810 in Zwickau. Zijn vader August was handelaar, publicist, schrijver en vertaler van boeken; zijn moeder Johanne Christiane was amateurzangeres. Schumann genoot uitgebreid en divers onderwijs: literatuur, poëzie en zelfs politicologie behoorden tot het curriculum. Als kind genoot Schumann ook al van muziek: hij speelde piano en richtte op zijn dertiende zelfs een schoolorkestje op dat bij hem thuis repeteerde. Ook componeerde hij al een beetje, hoewel poëzie toen zijn voorkeur had. Vader August – die een muzikale carrière voor zijn zoon wel zag zitten – overleed toen Schumann slechts zestien jaar oud was. Johanne Christiane stond erop dat haar zoon rechten ging studeren, wat Schumann met tegenzin deed: hij maakte anders geen aanspraak op zijn erfenis. In een brief klaagde hij tegen zijn moeder: ‘Als ik het bij rechten moet houden, schiet ik mezelf nog dood van verveling’. Toch vertrok hij voor een rechtenstudie naar de universiteit van Leipzig, waar hij ook pianoleraar Friedrich Wieck leerde kennen, die hem enkele lessen gaf. Toen Schumann in 1830 violist Niccolò Paganini hoorde spelen, gooide hij het roer om. Hij nam opnieuw pianolessen bij Friedrich Wieck, die hem ervan overtuigde dat hij een groot pianist kon worden. Na een handblessure moest Schumann dat idee laten varen. Hij legde zich toe op compositie en nam les bij componist en dirigent Heinrich Dorn. Robert en Clara Schumann: het verboden huwelijk Al in 1832 hoorde Robert Schumann een concert van Wiecks dochter, het wonderkind Clara – dan 13 jaar oud. Na een korte relatie met Ernestine von Fricken (door Schumann aan de kant gezet omdat ze een onwettig kind bleek en daardoor geen bruidsschat meebracht) werd hij verliefd op Clara, dan 15. Toen vader Wieck hier lucht van kreeg, verbood hij de twee contact te hebben. Pas één dag voor Clara’s 21ste verjaardag in 1840, en na tussenkomst van een rechter kon het huwelijk worden voltrokken. Clara had als Clara Schumann een grote impact op Robert. Ze was zelf een begenadigd componist en wereldberoemd concertpianiste: samen toerden ze door Europa, met Clara achter de piano en Robert op de bok. Onderzoek suggereert dat Clara hielp met het componeren van stukken als het Pianoconcert; haar handschrift staat in de originele partituur. Geniale ambities Uit brievencorrespondentie en latere ooggetuigenverslagen kunnen we opmaken dat de jonge Robert gefascineerd was door literaire en muzikale ‘genieën’ en er zelf ook een wilde zijn. Zo heeft hij ooit een compleet krantenartikel over leeftijdsgenoot Felix Mendelssohn – als tiener al beroemd – volledig overgeschreven in een notitieboekje. Na zijn rechtenstudie besloot Schumann zich volledig toe te leggen op het componeren en musiceren. Met Friedrich Wieck als leermeester hoopte hij concertpianist te kunnen worden; een zichzelf toegebrachte handblessure, in een poging zijn vingers verder te kunnen strekken, gooide roet in het eten. Schumann zocht een vervangende carrière als muziekcriticus. In 1834 richtte hij in Leipzig het Neue Zeitschrift für Musik op, een platform dat hij onder andere gebruikte voor het bewieroken van onbekende jonge componisten als Fryderyk Chopin en Johannes Brahms. Nieuw jaar, nieuw genre Tot 1840 componeerde Schumann enkel pianomuziek. Hierna, onder de bezielende leiding van Clara, begon hij zich toe te leggen op andere genres. Vreemd genoeg deed hij er veelal eentje per jaar: in 1840 waren het Lieder, in 1841 symfonieën, van 1842-43 kamermuziek, oratoria in 1843. Net als zijn leeftijdgenoot Mendelssohn hield Schumann zich bezig met de muziek van Johann Sebastian Bach, muziek die toen in het algemeen als hopeloos ouderwets werd gezien. Deze invloed is vooral terug te horen in zijn kamermuziek: in zijn pianotrio’s uit 1847 bijvoorbeeld zitten veel passages die duidelijk zijn geïnspireerd op bachiaanse polyfonie. Ziekte en dood Tegen het einde van zijn leven kreeg Schumann steeds meer mentale problemen, waarschijnlijk deels ten gevolge van syfilis. Hiernaast was depressie een familiekwaal. In februari 1854 deed Schumann een zelfmoordpoging door in de Rijn te springen. Omstanders die op dat moment carnaval vierden konden hem er echter op tijd uit halen. Hij werd opgenomen in een gesticht nabij Bonn, waar hij op 29 juli 1856 kwam te overlijden. Zijn vrouw Clara stopte hierop met componeren, hoewel ze bleef optreden en lesgeven. Met dank aan Preludium 2019 voor het overnemen van dit artikel.

 

De volledige cyclus Dichterliebe van Schumann op teksten van Heine kun je hier beluisteren in een uitvoering van Ian Bostridge (25′).

 

 

 

 

Heine noemde zichzelf wel de laatste dichter van de romantiek, maar eigenlijk was hij een voorbeeld van de ‘onromantische romanticus’. Naar eigen zeggen werden zijn liefdesgedichten in Das Buch der Lieder ten onrechte in verband gebracht met zijn onbeantwoorde liefde voor zijn Hamburgse nichtje Amalie.

Hoe dit ook zij, zijn eerste grote werk bracht hem ondanks de kritische en spottende toon, die daarin te vinden is, veel roem. In de literaire salons in Berlijn was Heine een graag geziene gast.

Maar ook hier nam hij voortdurend scherp waar en bracht hij op ironische toon in zijn gedichten verslag uit van wat hem niet beviel.

 

Lees en beluister het gedicht Sie saßen und tranken am Teetisch:

 

Sie saßen und tranken am Teetisch Sie saßen und tranken am Teetisch und sprachen von Liebe viel. Die Herren, die waren ästhetisch, die Damen von zartem Gefühl. „Die Liebe muß sein platonisch“, der dürre Hofrat sprach. Die Hofrätin lächelt ironisch. Und dennoch seufzet sie: „Ach!“ Der Domherr öffnet den Mund weit: „Die Liebe sei nicht zu roh, sie schadet sonst der Gesundheit.“ Das Fräulein lispelt: „Wieso?“

Die Gräfin spricht wehmütig: „Die Liebe ist eine Passion!“ Und präsentieret gütig die Tasse dem Herren Baron. Am Tische war noch ein Plätzchen; mein Liebchen, da hast du gefehlt. Du hättest so hübsch, mein Schätzchen, von deiner Liebe erzählt. (1822)

 

De beroemde Nederlandse popzanger, Jan Rot, heeft veel gedichten van Heine ‘hertaald’ (in modern Nederlands weergegeven).

Hier zijn twee voorbeelden uit Dichterliebe. Links de tekst van Heine, rechts staat de ‘vertaling’ van Jan Rot:

 

 

 

 

 

Aus meinen Tränen sprießen Viel blühende Blumen hervor, Und meine Seufzer werden Ein Nachtigallenchor. Und wenn du mich lieb hast, Kindchen, Schenk ich dir die Blumen all, Und vor deinem Fenster soll klingen Das Lied der Nachtigall.

Beluister Jan Rot Als dichters ’s nachtjes wenen Dan zijn ze gewoon aan het werk Elk lied komt uit hun tenen Een traan als watermerk En als je als dichter droog staat Zoek je naar de bron van pijn: Naar de lente die nooit voorbij gaat Wil jij mijn muze zijn?

Ich grolle nicht, und wenn das Herz auch bricht, Ewig verlor’nes Lieb! ich grolle nicht. Wie du auch strahlst in Diamantenpracht, Es fällt kein Strahl in deines Herzens Nacht.   Das weiss ich längst. Ich sah dich ja im Traume, Und sah die Nacht in deines Herzens Raume, Und sah die Schlang’, die dir am Herzen frisst, Ich sah, mein Lieb, wie sehr du elend bist. Ich grolle nicht.

Beluister Jan Rot Ik zoek geen wraak Want hoe mijn hart ook breekt Eeuwig verloren lief, eeuwig verloren lief Ik zoek geen wraak, ik zoek geen wraak Hoe je ook straalt op diamantenjacht Nu hij betaalt, vergaat je toverkracht Net wat ik dacht Ik zoek geen wraak, want hoe mijn hart ook breekt Ik snap jouw toekomstdromen Ik snap wat jou en mij is overkomen Ik snap dat jij niet snapt wat hij verwoest Maar ik snap best waarom jij kiezen moest Ik zoek geen wraak, ik zoek geen wraak

 

 

Reisebilder (1826 – 1831)

 

Heinrich Heine in 1827

 

In de Reisebilder, die tussen 1826 en 1831 verschenen, bracht Heine verslag uit van zijn reizen door Duitsland – Die Harzreise -, naar Italië en naar Engeland. Hierin schuwde hij kritiek op achterlijkheid en bekrompenheid van zijn landgenoten geenszins. De censoren hielden hem intussen scherp in de gaten. In de Harzreise schrijft hij:

 

Im allgemeinen werden die Bewohner Göttingens eingeteilt in Studenten, Professoren, Philister und Vieh; welche vier Stände doch nichts weniger als streng geschieden sind. Der Viehstand ist der bedeutendste. Die Namen aller Studenten und aller ordentlichen und unordentlichen Professoren hier herzuzählen, wäre zu weitläufig; auch sind mir in diesem Augenblick nicht alle Studentennamen im Gedächtnisse, und unter den Professoren sind manche, die noch gar keinen Namen haben. Die Zahl der Göttinger Philister muß sehr groß sein, wie Sand, oder besser gesagt, wie Kot am Meer; wahrlich, wenn ich sie des Morgens, mit ihren schmutzigen Gesichtern und weißen Rechnungen, vor den Pforten des akademischen Gerichtes aufgepflanzt sah, so mochte ich kaum begreifen, wie Gott nur so viel Lumpenpack erschaffen konnte.

 

Noch zijn bekering tot het christendom, noch zijn promotie in Göttingen hadden hem verder aan een vaste betrekking in Duitsland weten te helpen. Uit vrees voor de censuur zocht Heine toevlucht tot het genre van het reisverslag. Zo had hij nog de meeste kans, dat zijn ideeën gepubliceerd konden worden.

Heine had alle reden om in 1831 zijn koffers te pakken en naar Parijs te vertrekken. Duitsland was hem in cultureel en politiek opzicht te eng geworden. Als aanhanger van de idealen van de Verlichting voelde hij zich na de revolutie van 1830 (in Parijs) aangetrokken tot de vrijere Parijse mentaliteit.

 

Die Loreley

 

Schwarze Röcke, seidne Strümpfe Schwarze Röcke, seidne Strümpfe, Weiße, höfliche Manschetten, Sanfte Reden, Embrassieren – Ach, wenn sie nur Herzen hätten! Herzen in der Brust, und Liebe, Warme Liebe in dem Herzen – Ach, mich tötet ihr Gesinge Von erlognen Liebesschmerzen. Auf die Berge will ich steigen, Wo die frommen Hütten stehen, Wo die Brust sich frei erschließet, Und die freien Lüfte wehen. Auf die Berge will ich steigen, Wo die dunklen Tannen ragen, Bäche rauschen, Vögel singen, Und die stolzen Wolken jagen. Lebet wohl, ihr glatten Säle! Glatte Herren, glatte Frauen! Auf die Berge will ich steigen, Lachend auf euch niederschauen. „Buch der Lieder“ – Aus der Harzreise – Prolog

Die Loreley Ich weiß nicht, was soll es bedeuten, Daß ich so traurig bin; Ein Märchen aus alten Zeiten, Das kommt mir nicht aus dem Sinn. Die Luft ist kühl und es dunkelt, Und ruhig fließt der Rhein; Der Gipfel des Berges funkelt Im Abendsonnenschein. Die schönste Jungfrau sitzet Dort oben wunderbar; Ihr goldnes Geschmeide blitzet, Sie kämmt ihr goldenes Haar. Sie kämmt es mit goldenem Kamme Und singt ein Lied dabei; Das hat eine wundersame, Gewaltige Melodei. Den Schiffer im kleinen Schiffe Ergreift es mit wildem Weh; Er schaut nicht die Felsenriffe, Er schaut nur hinauf in die Höh. Ich glaube, die Wellen verschlingen Am Ende Schiffer und Kahn; Und das hat mit ihrem Singen Die Lore-Ley getan. Beluister het gedicht hier.

 

Mit Heinrich Heine durchs alte Berlin (8′).

 

Lutz Görner over Heine als student en over Die Loreley (8′):

 

 

Aus den Memoiren des Herren von Schnabelewopski (1834)

 

Heine spaart Holland niet. Ook al heeft Heine dan niet gezegd, zoals lange tijd ten onrechte is aangenomen:

Als er weer een zondvloed komt, ga ik naar Holland, want daar gebeurt alles vijftig jaar later.

Heine zou het echter wel degelijk gezegd kunnen hebben. Van Holland had hij namelijk beslist geen hoge pet op.

Die Affen sehen auf die Menschen herab wie auf eine Entartung ihrer Rasse, so wie die Holländer das Deutsche für verdorbenes Holländisch erklären.

(Aphorismen und Fragmente ; Zoals apen neerkijken op de mens als een degeneratie van hun ras, zo beschouwen de Hollanders het Duits als een verbastering van het Nederlands. Vertaling Jos Kleemans)

In 1827 bracht hij een kort bezoek aan Holland. Dat leverde hem stof op voor zijn bijzonder komische verhaal: Aus den Memoiren des Herren von Schnabelewopski.

Herr Schnabelewopski komt uit Polen en maakt via Hamburg een reis naar Amsterdam en Leiden. Het doel is om in Leiden ‘godgeleerdheid’ te studeren. Maar aan het ‘hogere’ komt hij in Holland niet erg toe. Tijdens een theatervoorstelling in de Amsterdamse schouwburg, waar de beroemde sage ‘De vliegende Hollander’ gespeeld wordt, valt zijn oog op een Hollandse blondine.

Je nun, diesen Besseren will ich im Vertrauen gestehn, daß ich noch nie so wild geküßt worden, wie von jener holländischen Blondine, und daß diese das Vorurteil, welches ich bisher gegen blonde Haare und blaue Augen hegte, aufs siegreichste zerstört hat. Jetzt erst begriff ich, warum ein englischer Dichter solche Damen mit gefrorenem Champagner verglichen hat. In der eisigen Hülle lauert der heißeste Extrakt. (Aus den Memoiren des Herren von Schnabelewopski, Hoofdstuk VII)

Welnu, degenen die het aan kunnen wil ik wel in vertrouwen onthullen, dat ik nog nooit zo hevig gekust ben als door dat Hollandse blondje en dat zij mijn vooroordelen, die ik tegen blonde haren en blauwe ogen had, definitief teniet heeft gedaan. Pas nu begrijp ik, waarom een Engelse schrijver zulke dames met bevroren champagne heeft vergeleken. In een ijzig omhulsel schuilt het heerlijkste extract.’ (Vert. JK)

 

De sage van ‘De vliegende Hollander’, waarin het thema van de trouwe echtgenote centraal staat, zal hier wel niet voor niets gekozen zijn als kader waarin de avonturen van Herr Schnabelewopski verteld worden. Want vanuit het huis in Leiden, waarin vroeger Jan Steen nog woonde (Kapitel XI), maakt Schnabelewopski verder vooral kennis met de Hollandse keuken en de Hollandse meisjes.

In dit humoristische verhaal gaat Schnabelewopski op weg om antwoorden te vinden op grote levensvragen met betrekking tot liefde, dood en god. Maar antwoorden vindt hij slechts in bed met schone blondines of in restaurants met goede keukens. Op deze manier verpakt Heine zijn kritiek op maatschappij en religie.

 

Wie een indruk van dit grappige prozafragment wil krijgen moet de hoofdstukken I, VII, VIII en XI lezen.

Aus den Memoiren des Herren von Schnabelewopski Erstes Buch Kapitel I Mein Vater hieß Schnabelewopski; meine Mutter hieß Schnabelewopska; als beider ehelicher Sohn wurde ich geboren den ersten April 1795 zu Schnabelewops. Meine Großtante, die alte Frau von Pipitzka, pflegte meine erste Kindheit, und erzählte mir viele schöne Märchen, und sang mich oft in den Schlaf mit einem Liede, dessen Worte und Melodie meinem Gedächtnisse entfallen. Ich vergesse aber nie die geheimnisvolle Art, wie sie mit dem zitternden Kopfe nickte, wenn sie es sang, und wie wehmütig ihr großer einziger Zahn, der Einsiedler ihres Mundes, alsdann zum Vorschein kam. Auch erinnere ich mich noch manchmal des Papagois, über dessen Tod sie so bitterlich weinte. Die alte Großtante ist jetzt ebenfalls tot, und ich bin in der ganzen weiten Welt wohl der einzige Mensch, der an ihren lieben Papagoi noch denkt. Unsere Katze hieß Mimi und unser Hund hieß Joli. Er hatte viel Menschenkenntnis und ging mir immer aus dem Wege wenn ich zur Peitsche griff. Eines Morgens sagte unser Bedienter: der Hund trage den Schwanz etwas eingekniffen zwischen den Beinen und lasse die Zunge länger als gewöhnlich hervorhängen; und der arme Joli wurde, nebst einigen Steinen, die man ihm an den Hals festband, ins Wasser geworfen. Bei dieser Gelegenheit ertrank er. Unser Bedienter hieß Prrschtzztwitsch. Man muß dabei niesen, wenn man diesen Namen ganz richtig aussprechen will. Unsere Magd hieß Swurtszska, welches im Deutschen etwas rauh, im Polnischen aber äußerst melodisch klingt. Es war eine dicke untersetzte Person mit weißen Haaren und blonden Zähnen. Außerdem liefen noch zwei schöne schwarze Augen im Hause herum, welche man Seraphine nannte. Es war mein schönes herzliches Mühmelein, und wir spielten zusammen im Garten und belauschten die Haushaltung der Ameisen, und haschten Schmetterlinge, und pflanzten Blumen. Sie lachte einst wie toll, als ich meine kleinen Strümpfchen in die Erde pflanzte, in der Meinung, daß ein paar große Hosen für meinen Vater daraus hervorwachsen würden. Mein Vater war die gütigste Seele von der Welt und war lange Zeit ein wunderschöner Mann; der Kopf gepudert, hinten ein niedlich geflochtenes Zöpfchen, das nicht herabhing, sondern mit einem Kämmchen von Schildkröte auf dem Scheitel befestigt war. Seine Hände waren blendend weiß und ich küßte sie oft. Es ist mir als röche ich noch ihren süßen Duft und er dränge mir stechend ins Auge. Ich habe meinen Vater sehr geliebt; denn ich habe nie daran gedacht, daß er sterben könne. Mein Großvater, väterlicher Seite, war der alte Herr von Schnabelewopski; ich weiß gar nichts von ihm, außer daß er ein Mensch und daß mein Vater sein Sohn war. Mein Großvater, mütterlicher Seite, war der alte Herr von Wlrssrnski, und er ist abgemalt in einem scharlachroten Sammetrock und einem langen Degen, und meine Mutter erzählte mir oft, daß er einen Freund hatte, der einen grünseidenen Rock, rosaseidne Hosen und weißseidne Strümpfe trug, und wütend den kleinen Chapeaubas hin- und herschwenkte, wenn er vom König von Preußen sprach. Meine Mutter, Frau von Schnabelewopska, gab mir, als ich heranwuchs, eine gute Erziehung. Sie hatte viel gelesen; als sie mit mir schwanger ging las sie fast ausschließlich den Plutarch; und hat sich vielleicht an einem von dessen großen Männern versehen; wahrscheinlich an einem von den Gracchen. Daher meine mystische Sehnsucht, das agrarische Gesetz in moderner Form zu verwirklichen. Mein Freiheits- und Gleichheitssinn ist vielleicht solcher mütterlicher Vorlektüre beizumessen. Hätte meine Mutter damals das Leben des Cartuch gelesen, so wäre ich vielleicht ein großer Bankier geworden. Wie oft, als Knabe, versäumte ich die Schule, um auf den schönen Wiesen von Schnabelewops einsam darüber nachzudenken, wie man die ganze Menschheit beglücken könnte. Man hat mich deshalb oft einen Müßiggänger gescholten und als solchen bestraft; und für meine Weltbeglückungsgedanken mußte ich schon damals viel Leid und Not erdulden. Die Gegend um Schnabelewops ist übrigens sehr schön, es fließt dort ein Flüßchen, worin man des Sommers sehr angenehm badet, auch gibt es allerliebste Vogelnester in den Gehölzen des Ufers. Das alte Gnesen, die ehemalige Hauptstadt von Polen, ist nur drei Meilen davon entfernt. Dort im Dom ist der heilige Adalbert begraben. Dort steht sein silberner Sarkophag, und darauf liegt sein eignes Konterfei, in Lebensgröße, mit Bischofmütze und Krummstab, die Hände fromm gefaltet, und alles von gegossenem Silber. Wie oft muß ich deiner gedenken du silberner Heiliger! Ach, wie oft schleichen meine Gedanken nach Polen zurück, und ich stehe wieder in dem Dome von Gnesen, an den Pfeiler gelehnt, bei dem Grabmal Adalberts! Dann rauscht auch wieder die Orgel, als probiere der Organist ein Stück aus Allegris Miserere; in einer fernen Kapelle wird eine Messe gemurmelt; die letzten Sonnenlichter fallen durch die bunten Fensterscheiben; die Kirche ist leer; nur vor dem silbernen Grabmal des Heiligen liegt eine betende Gestalt, ein wunderholdes Frauenbild, das mir einen raschen Seitenblick zuwirft, aber ebenso rasch sich wieder gegen den Heiligen wendet und mit ihren sehnsüchtig schlauen Lippen die Worte flüstert: »Ich bete dich an!« In demselben Augenblick, als ich diese Worte hörte, klingelte in der Ferne der Mesner, die Orgel rauschte mit schwellendem Ungestüm, das holde Frauenbild erhob sich von den Stufen des Grabmals, warf ihren weißen Schleier über das errötende Antlitz, und verließ den Dom. »Ich bete dich an!« Galten diese Worte mir oder dem silbernen Adalbert? Gegen diesen hatte sie sich gewendet, aber nur mit dem Antlitz. Was bedeutete jener Seitenblick, den sie mir vorher zugeworfen und dessen Strahlen sich über meine Seele ergossen, gleich einem langen Lichtstreif, den der Mond über das nächtliche Meer dahingießt, wenn er aus dem Wolkendunkel hervortritt und sich schnell wieder dahinter verbirgt. In meiner Seele, die ebenso düster wie das Meer, weckte jener Lichtstreif alle die Ungetüme, die im tiefen Grunde schliefen, und die tollsten Haifische und Schwertfische der Leidenschaft schossen plötzlich empor, und tummelten sich, und bissen sich vor Wonne in den Schwänzen, und dabei brauste und kreischte immer gewaltiger die Orgel, wie Sturmgetöse auf der Nordsee. Den anderen Tag verließ ich Polen. Het hele verhaal is hier te vinden.

 

 

Neue Gedichte. Verschiedene. (1833/1844)

 

In 1831 verhuist Heine naar Parijs. Daar zal hij tot zijn dood in 1856 blijven wonen. In zijn gedicht Anno 1839 kritiseert hij ironisch, maar onverbloemd de Duitse achterlijkheid:

Beluister Anno 39.

Anno 1839 Oh, Deutschland, meine ferne Liebe, Gedenk ich deiner, wein ich fast! Das muntre Frankreich scheint mir trübe, Das leichte Volk wird mir zur Last. Nur der Verstand, so kalt und trocken, Herrscht in dem witzigen Paris – Oh, Narrheitsglöcklein, Glaubensglocken, Wie klingelt ihr daheim so süß! Höfliche Männer! Doch verdrossen Geb ich den art’gen Gruß zurück. – Die Grobheit, die ich einst genossen Im Vaterland, das war mein Glück! Lächelnde Weiber! Plappern immer, Wie Mühlenräder stets bewegt! Da lob ich Deuschlands Frauenzimmer, Das schweigend sich zu Bette legt.

Und alles dreht sich hier im Kreise, Mit Ungestüm, wie ’n toller Traum! Bei uns bleibt alles hübsch im Gleise, Wie angenagelt, rührt sich kaum. Mir ist, als hört’ ich fern erklingen Nachtwächterhörner, sanft und traut; Nachtwächterlieder hör ich singen, Dazwischen Nachtigallenlaut. Dem Dichter war so wohl daheime, In Schildas teurem Eichenhain! Dort wob ich meine zarten Reime Aus Veilchenduft und Mondenschein.

 

Als journalist voor de Augsburger Allgemeine Zeitung schrijft hij naar Duitsland over het culturele leven in Parijs. De Julirevolutie van 1830 stemde hem hoopvol. Aan de hand van het schilderij van Eugène Delacroix, dat hij in het Louvre had gezien, becommentarieert hij de gebeurtenissen in Parijs.

La Liberté guidant le peuple van de Franse schilder Eugène Delacroix

Eine Volksgruppe während den Juliustagen ist dargestellt, und in der Mitte, beinahe wie eine allegorische Figur, ragt hervor ein jugendliches Weib mit einer phrygischen Mütze auf dem Haupte, eine Flinte in der einen Hand und in der andern eine Tricolore. …

Heilige Julitage von Paris! Ihr werdet ewig Zeugnis geben von dem Uradel der Menschen, der nie ganz zerstört werden kann. (Salon 1: Französische Maler, 1832)

De Fransen informeert hij via zijn vele publicaties over de Duitse literatuur en filosofie. Heine probeert een brug te slaan tussen beide landen.

Ondanks zijn (weliswaar zelfgekozen) ballingschap en het feit dat al zijn werken in Duitsland in het jaar 1835 verboden worden, blijft hij tijdens zijn verblijf in Parijs hevig naar Duitsland verlangen.

Maar Frankrijk beschouwt hij als land van de Revolutie steeds als een lichtend voorbeeld voor de achterlijke toestanden in Duitsland. In het gedicht Nachtgedanken heeft hij dit treffend verwoord.

 

 

Der Patriotismus des Franzosen besteht darin, dass sein Herz erwärmt wird, durch diese Wärme sich ausdehnt, sich erweitert, dass es nicht mehr bloß die nächsten Angehörigen, sondern ganz Frankreich, das ganze Land der Zivilisation, mit seiner Liebe umfasst. Der Patriotismus des Deutschen hingegen besteht darin, dass sein Herz enger wird, dass es sich zusammenzieht wie Leder in der Kälte, dass er das Fremdländische hasst, dass er nicht mehr Weltbürger, nicht mehr Europäer, sondern nur ein enger Deutscher sein will. (Heinrich Heine, Die Romantische Schule, 1836.)

 

In 1984 kreeg de Duitse Bundekanzler Kohl tijdens een belangrijke ontmoeting met de Franse president Mitterand, het oorspronkelijke handschift van dit gedicht als cadeau mee naar huis.

Dit beroemde gedicht van Heine moet je in het licht van de politieke strijd van ‘Junges Deutschland’ lezen. Heine protesteert tegen Pruisische restauratie en kiest partij voor het Franse liberalisme.

Beluister en lees Denk ich an Deutschland in der Nacht:

Denk ich an Deutschland in der Nacht Denk ich an Deutschland in der Nacht, Dann bin ich um den Schlaf gebracht, Ich kann nicht mehr die Augen schließen, Und meine heißen Tränen fließen. Die Jahre kommen und vergehn! Seit ich die Mutter nicht gesehn, Zwölf Jahre sind schon hingegangen; Es wächst mein Sehnen und Verlangen. Mein Sehnen und Verlangen wächst. Die alte Frau hat mich behext, Ich denke immer an die alte, Die alte Frau, die Gott erhalte! Die alte Frau hat mich so lieb, Und in den Briefen, die sie schrieb, Seh ich, wie ihre Hand gezittert, Wie tief das Mutterherz erschüttert. Die Mutter liegt mir stets im Sinn. Zwölf lange Jahre flossen hin, Zwölf lange Jahre sind verflossen, Seit ich sie nicht ans Herz geschlossen.

Deutschland hat ewigen Bestand, Es ist ein kerngesundes Land, Mit seinen Eichen, seinen Linden Werd ich es immer wiederfinden. Nach Deutschland lechzt’ ich nicht so sehr, Wenn nicht die Mutter dorten wär; Das Vaterland wird nie verderben, Jedoch die alte Frau kann sterben. Seit ich das Land verlassen hab, So viele sanken dort ins Grab, Die ich geliebt – wenn ich sie zähle, So will verbluten meine Seele. Und zählen muß ich – Mit der Zahl Schwillt immer höher meine Qual, Mir ist, als wälzten sich die Leichen Auf meine Brust – Gottlob! Sie weichen! Gottlob! Durch meine Fenster bricht Französisch heitres Tageslicht; Es kommt mein Weib, schön wie der Morgen, Und lächelt fort die deutschen Sorgen.

 

 

 

Deutschland, ein Wintermärchen (1844)

 

Habe seitdem ich zurück bin viel gearbeitet z.B. ein höchst humoristisches Reise-Epos, meine Fahrt nach Deutschland, ein Cyklus von 20 Gedichten. Meine Gedichte, die neuen, sind ein ganz neues Genre, versifizirte Reisebilder, und werden eine höhere Politik athmen als die bekannten politischen Stänkerreime.

 

Dertien jaar na zijn verhuizing naar Parijs ondernam Heine een reis naar Hamburg, waar zijn moeder en zus nog woonden. De reis was niet zonder gevaar. De Pruisische overheid had immers nog een arrestatiebevel tegen hem lopen. Met trein en postkoets reisde hij via Aken, Keulen en Bremen naar Hamburg. Teruggekeerd in Parijs publiceerde hij zijn bevindingen onder de titel Deutschland. Ein Wintermärchen (1844).

Uit het sprookjesland in de verbeelding van de romantici was rond 1834 in werkelijkheid een politiek en economisch verstard land voortgekomen. In 27 hoofdstukken beschreef Heine zijn visie op de Duitse toestanden, als een tot ‘winter’ verworden sprookje.

 

Lutz Görner draagt Deutschland ein Wintermärchen voor, hoofdstuk  I en XX:

 

Hier kun je de tekst van hoofdstuk I en hoofdstuk XX lezen en beluisteren.

 

Heine schrijft zijn gedicht vanuit het visioen van een republikeins Europa, voorgesteld als de maagd Europa, die zich met de vrijheid verlooft.

Hiermee verzette Heine zich tegen het Duitse streven naar een nationale staat, met de middeleeuwen als ideaal. Maar al te vaak lieten de politici van de restauratie zich hierbij leiden door een romantisch beeld van vroeger. Hierin speelden mythische voorstellingen van de wederopstanding van de oude keizer Ferdinand I, bijgenaamd Barbarossa, een rol. Voor hem was er een bedevaartsoord in Kyffhäuser (in Thuringen).

 

De romantici onder de Duitsers dweepten ook met de gotiek en droomden van de middeleeuwen, waarin het Duitse rijk christelijk en nog één rijk was. Dit kwam tot uitdrukking in de (her-) bouw en vernieuwing van gotische bouwwerken als de dom van Keulen. Heine drijft de spot met al dit soort zaken die hij tegenkomt op zijn reis door Duitsland. Hij wil een nieuw, progressief en revolutionair geluid laten horen:

 

 

Ein neues Lied, ein besseres Lied! Es klingt wie Flöten und Geigen! Das Miserere ist vorbei, Die Sterbeglocken schweigen.Die Jungfer Europa ist verlobt Mit dem schönen Geniusse Der Freiheit, sie liegen einander im Arm, Sie schwelgen im ersten Kusse.

Und fehlt der Pfaffensegen dabei, Die Ehe wird gültig nicht minder – Es lebe Bräutigam und Braut, Und ihre zukünftigen Kinder! … Ein neues Lied, ein besseres Lied, O Freunde, will ich euch dichten! Wir wollen hier auf Erden schon Das Himmelreich errichten.

 

Voor de liefhebbers is hier een goede inleiding op Deutschland ein Wintermärchen (15′):

 

Interessante radiouitzending over Heine en Deutschland ein Wintermärchen (br2 wissen; 23′):

 

 

 

Die schlesischen Weber (1844)

 

Karl Marx bij Heinrich Heine in Parijs. (Arno Mohr.)

 

In Parijs kwam Karl Marx regelmatig bij Heine op bezoek. Deutschland. Ein Wintermärchen, ook wel de berijmde versie van het Kommunistisches Manifest genoemd, werd in Marx’ Parijse krant Vorwärts voor het eerst afgedrukt. Toch bleef Heine kritisch ten opzichte van de nieuwe communistische beweging. Hij wilde vrij en onafhankelijk blijven. Maar sociale misstanden bleef hij altijd fel aan de kaak stellen.

Een goed voorbeeld daarvan is het gedicht Die schlesischen Weber (1847) naar aanleiding van de opstand onder wevers in Silezië (tegenwoordig Polen, destijds behorend tot Pruisen) in juni 1844.

 

Beluister Die schlesischen Weber:

Die schlesischen Weber Im düstern Auge keine Träne Sie sitzen am Webstuhl und fletschen die Zähne: Deutschland, wir weben dein Leichentuch, Wir weben hinein den dreifachen Fluch – Wir weben, wir weben! Ein Fluch dem Gotte, zu dem wir gebeten In Winterskälte und Hungersnöten; Wir haben vergebens gehofft und geharrt – Er hat uns geäfft, gefoppt und genarrt – Wir weben, wir weben! Ein Fluch dem König, dem König der Reichen, Den unser Elend nicht konnte erweichen Der den letzten Groschen von uns erpreßt Und uns wie Hunde erschie0en läßt – Wir weben, wir weben!

Ein Fluch dem falschen Vaterlande, Wo nur gedeihen Schmach und Schande, Wo jede Blume früh geknickt, Wo Fäulnis und Moder den Wurm erquickt – Wir weben, wir weben! Das Schiffchen fliegt, der Webstuhl kracht, Wir weben emsig Tag und Nacht – Altdeutschland, wir weben dein Leichentuch, Wir weben hinein den dreifachen Fluch, Wir weben, wir weben! Käthe Kollwitz (1867-1940), Die schlesischen Weber (1898)

 

 

Matrazengruft – Romanzero Gedichte (1851)

 

 

De laatste acht jaar van zijn leven werd Heine gekweld door steeds sterker wordende verlammingen. Zelf noemde hij zijn leven in deze periode een leven in een Matrazengruft (matrassengraf). Over de oorzaak van zijn ziekte is veel gespeculeerd. Heine heeft daartoe zelf aanleiding gegeven, omdat hij zijn ziekte een straf van god voor seksuele escapades noemde. Toch is daarover bij Heine, ondanks zijn vele romantische gedichten over de vele mooie Franse meisjes als Katharina en Angélique, weinig met zekerheid vast te stellen.

Feit is, dat hij in Parijs tamelijk monogaam met het eenvoudige meisje Mathilde samenwoonde. Hij was zelfs met haar in 1841 in de kerk getrouwd.

Met de overige vrouwen, die hem bezochten, met de feministe Fanny Lewald of de journaliste Elise Krinitz bijvoorbeeld, had hij hooguit een spirituele band. Karl Marx schreef dan ook over hem:

Heine heeft zijn wondermooie liefdeslyriek bij elkaar gefantaseerd; hij heeft nooit veel geluk bij de dames gehad. (M. van Amerongen, Het Matrassengraf, Amsterdam 1985, blz. 177.)

Heines lichamelijke ineenstorting viel samen met de mislukte opstand van 1848. De krachten die hij over had, gebruikte hij om de politieke situatie in het licht van zijn persoonlijke aftakeling literair te verwerken. Hij voelde zich als de bijbelse figuur Job of als de arme Lazarus. In persoonlijk getinte klaagliederen filosofeert hij aan het eind van zijn leven over de zin van eigen lijden en over de zin van de geschiedenis.

Sommigen beweren, dat zijn late werk op een persoonlijke religieuze bekering wijst. Feit is dat hij de al te optimistische en idealistische vooruitgangsgedachte van zijn leermeester G. W. Hegel zeker verlaten heeft. Hegel was lange tijd docent in Berlijn.

Van de idealisten onder zijn leerlingen, door Heine het Berlijnse spinnenweb genoemd, keert hij zich met Marx en anderen in elk geval duidelijk af. Hoe dit verder ook zij, Heine heeft ondanks de politieke en persoonlijke teleurstellingen, zijn oorspronkelijke revolutionaire gedrevenheid nooit verraden. In zijn strijd om de vrijheid voelde hij zich persoonlijk uiteindelijk weliswaar verliezer, maar:

.. meine Waffen sind nicht gebrochen – Nur meine Herze brach (Romanzero, Lazarus XX, Enfant perdu)

Zijn revolutionaire ideeën zouden later hun werk wel doen, zo hoopte hij.

Bundelingen van zijn latere werk zijn Romanzero, 1851 en Gedichte 1853 – 1854. De toon wordt sceptischer, maar van resignatie is nergens sprake.

Op 17 februari 1856 sterft Heine. Drie dagen later wordt hij zonder enig ritueel op Montmartre begraven.

 

Rückschau Ich habe gerochen alle Gerüche In dieser holden Erdenküche; Was man genießen kann in der Welt, Das hab ich genossen wie je ein Held! Hab Kaffee getrunken, hab Kuchen gegessen, Hab manche schöne Puppe besessen; Trug seidne Westen, den feinsten Frack, Mir klingelten auch Dukaten im Sack. Wie Gellert ritt ich auf hohem Roß; Ich hatte ein Haus, ich hatte ein Schloß. Ich lag auf der grünen Wiese des Glücks, Die Sonne grüßte goldigsten Blicks;

Ein Lorbeerkranz umschloß die Stirn, Er duftete Träume mir ins Gehirn, Träume von Rosen und ewigem Mai – Es ward mir so selig zu Sinne dabei, So dämmersüchtig, so sterbefaul – Mir flogen gebratne Tauben ins Maul, Und Englein kamen, und aus den Taschen Sie zogen hervor Champagnerflaschen – Das waren Visionen, Seifenblasen – Sie platzten – Jetzt lieg ich auf feuchtem Rasen, Die Glieder sind mir rheumatisch gelähmt, Und meine Seele ist tief beschämt.

 

Radiouitzending over de laatste jaren van Heine (18′):

 

Meer over Heinrich Heine vind je in het hoofdstuk over Het jonge Duitsland: