In het Duits: die Romantik
Historische achtergrond
Aan het begin van de negentiende eeuw was het enthousiasme voor de Franse Revolutie inmiddels weggeëbd. Napoleon beheerste, tot hij in 1815 bij Waterloo verslagen werd, bijna geheel Europa. In 1815 werd er op het congres van Wenen over de herinrichting van Europa gesproken. Voor Duitsland en in de omringende landen verbeterde de situatie echter niet. De adel en de vorsten bleven de spil in het politieke bestel. Het was de tijd van de ‘restauratie’ (= het herstel) van het absolutisme, van de alleenheerschappij van de Duitse vorsten. Van hervormingen en van het streven naar een Duitse eenheid kwam niets terecht. Er ontstond alleen een territoriale herindeling.
Liberale tendensen werden de kop ingedrukt. Universiteiten en studentenverenigingen werden scherp gecontroleerd en er werd een censuur ingevoerd. Al te vrijzinnige docenten werden ontslagen. In het economische leven kwam na de uitvinding van de stoommachine de industrialisering goed op gang.
| Informatie over de geschiedenis van Duitsland in de 19e eeuw vind je op Duitslandweb. |
Literatuur
Een nieuwe generatie dichters die rond 1770 geboren werd, later de romantici genoemd, sprak van een voortgaande Entzauberung der Welt, een onttovering van de wereld. Hun werk was het antwoord op twee grote maatschappelijke problemen:
|
Deze generatie van dichters en denkers wilde de wereld zijn oude glans weer teruggeven, door de verbeelding aan de macht te brengen.
Maar rond 1800 was de ruimte voor maatschappijkritiek niet zo groot. Hun protest nam in de ogen van latere generaties daarom soms de vorm aan van pure Phantasterei, zoals hun tijdgenoot Friedrich Schiller het uitdrukte.
Toch heeft het romantische gedachtegoed tot in onze tijd altijd grote aantrekkingskracht behouden. Niet zozeer het veelvuldig gebruik van het woord ‘romantisch’ duidt hierop. De huidige alternatieve muziek- en kunstscene, die ruimte opeist voor een protest- of tegencultuur, met aandacht voor vrije liefde, emancipatie, bewustzijnsverruimende middelen, spiritualiteit en mystiek, duidt erop dat de ‘romantische orde‘ nog springlevend is.
Gothic, magie, de belangstelling voor het onbewuste en voor de geheimen van de droom, zijn typisch romantische elementen die in onze huidige cultuur voortleven. (Lees hier meer over in het boek De romantische orde.)
Wat is de romantiek?
In de romantiek staan verlangen en fantasie centraal. Gevoel en intuïtie komen op de eerste plaats. De middeleeuwse cultuur wordt het grote voorbeeld in plaats van de antieke oudheid. De verzakelijkte, economische wereld van de gewone burger moet zijn oorspronkelijke geheim teruggegeven worden. Aandacht voor de natuur en het ideaal van een alle standen omvattende harmonische maatschappij, zoals – naar men meende – in de middeleeuwen gerealiseerd, zijn kenmerkend voor de romantiek.
De romantische dichter stelt zich in dienst van de Sehnsucht, van het verlangen om uit de band te springen, om verre reizen te maken, om het bekende te overschrijden en grenzen te verleggen. Met het toverwoord Entgrenzung (grensoverschrijding) brengt de romanticus het diepere, met al zijn schaduwkanten, in natuur en maatschappij weer tot leven.
Kenmerken
|
Voorlopers
Andere grote voorbeelden voor de romantici waren de Engelse schrijver Shakespeare en de Franse filosoof Rousseau (1712 – 1778; hiernaast afgebeeld).
Rousseau wilde een nieuwe ’taal’ waarin ‘die Sprache des Herzens, der Empfindungen und der Natur’ hun plaats zouden krijgen.
Jean-Jacques Rousseau schreef o.a. ‘Emile of over de opvoeding’ (Émile ou De l’éducation) in 1762. Hierin pleit hij voor een vrije ontplooiing van het kind in verbondenheid met de natuur.
Romantik eine deutsche Affäre
| Hoewel de romantische beweging een Europese beweging was, ging men in Duitsland daarin het verst:
er ontstonden ware Romantische Schulen die zich theoretisch en praktisch met vraagstukken uit de literatuur bezig hielden. Men onderscheidt daarin de Ältere Romantik en de Jüngere Romantik. |
||
| Ältere Romantik | Jüngere Romantik | |
| Periode | ca. 1798-1815 | ca. 1815-1835 |
| Thema’s | Filosofisch en theoretisch van belang.
Aandacht voor sprookjes |
Literair
Natuurlyriek Griezelverhalen |
| Schrijvers | Ludwig Tieck
Novalis Gebroeders Schlegel Gebroeders Grimm |
Achim von Arnim
Clemens Brentano Joseph von Eichendorff |
| Centra | Jena en Berlijn | Heidelberg |
In een notendop wordt hier uitgelegd wat romantiek is:
Het woord romantiek
De aanduiding romantisch stamt uit het Franse taalgebied. Met het begrip ‘roman’ werden niet-regelgebonden en vrije literaire werken aangeduid. In deze werken werden de aloude Aristotelische voorschriften voor het literaire handwerk ruim geïnterpreteerd.
Het hiervan afgeleide begrip romantisch had aanvankelijk een negatieve betekenis: onwaar, fantastisch en onwaarschijnlijk. Werken die in de volkstaal – het Romaans – geschreven waren en niet in het klassieke Latijn, werden als moderne nieuwlichterij en als minderwaardig beschouwd ten opzichte van de strikte navolgers van de antieke oudheid.
Eind achttiende eeuw echter kreeg het begrip in Duitsland een positieve betekenis.
Vrijheid, creativiteit en echtheid, tegenover klassieke gekunsteldheid, werden tot centrale gedachten van een alomvattend cultuurprogramma verheven.
Het programma
Friedrich Schlegel behoorde met zijn broer Wilhelm August tot de belangrijkste figuren uit de tijd van de romantiek. |
Het Romantikerhaus in Jena is nu een museum. Vroeger was dit het woonhuis van de filosoof Fichte (1762 – 1814). |
De romantiek in Duitsland begint in het jaar 1798. Toen schreef Novalis (pseudoniem van Friedrich von Hardenberg, 1772 – 1801):
Die Welt muß romantisiert werden. (Fragmente zur Poesie, 1799 – 1800).
De dichters van de romantiek bedoelden met ‘romantiseren’ het leven weer zin geven. Zij wilden de moderne maatschappij, waarin de mens zich een vreemde of onvrije voelde ten gevolge van de industrialisering, weer tot een vertrouwde wereld maken. In het literair-filosofische tijdschrift Athenäum schreef Friedrich Schlegel (1772 – 1829) over de bevrijding die sinds de Franse Revolutie gaande was.
Literatuur en kunst in het algemeen zouden, zo meende Schlegel, aan die voortgaande bevrijding kunnen bijdragen. Natuur en mens zijn onderdeel van één grote beweging, waarvan de geheime zin en schoonheid aan een ieder getoond moet worden. Niet alleen de dichtkunst, maar ook muziek en schilderkunst hebben hierin een taak.
‘Das Unendliche endlich dargestellt ist Schönheit,’ schreef de filosoof Friedrich Schelling aan het begin van de negentiende eeuw. Muziek, schilderkunst en poëzie moeten in een alomvattende synthese iets openbaren van het diepste geheim van het leven.
‘ …. Gemälde würden zu Gedichten, Gedichten zu Musiken; und wer weiß? so eine feierliche Kirchenmusik stiege auf einmal wieder als ein Tempel in die Luft’ (in Athenäum, 1799).
Athenaeum, een beroemde boekhandel. |
‘Die Welt muss romantisiert werden’, Novalis. |
De romantische dichters wilden de ‘verbeelding aan de macht‘. Zij probeerden de wereld zijn oorspronkelijke glans en betovering weer terug te geven en daarmee de burger uit de sleur van het bestaan te bevrijden.
Hieronder volgen nu voorbeelden uit de muziek, de schilderkunst en de literatuur die het programma van de romantici illustreren.
| Hier kun je een radiouitzending in het Duits beluisteren over de romantiek: Zwischen Schwärmerei und Freiheitsstreben.
|
Voorbeelden van romantiek
Romantiek in de muziek
 De muziek nam een bijzondere plaats in voor de romantische dichters. E. T. A. Hoffmann (1776 – 1822), behalve schrijver en schilder ook musicus, schreef in Der Dichter und der Komponist een dialoog over poëzie en muziek, waarin hij Ludwig van Beethoven aan het woord laat: Ludwig: ‘Ist nicht die Musik die geheimnisvolle Sprache eines fernen Geisterreichs, deren wunderbare Akzente in unserm Innern widerklingen und ein helleres, intensives Leben erwecken? …’ Een muziekfragment uit de vijfde symfonie van Beethoven was voor de romantici genoeg om deze bevrijdende ervaring te ondergaan. Beluister hier het begin van de vijfde symfonie van Beethoven.
Meer informatie over Ludwig van Beethoven vind je op de site van de Deutsche Welle. |
Romantiek in de schilderkunst: Caspar David Friedrich (1774 – 1840)
De beroemdste Duitse romantische schilder was Caspar David Friedrich. Hij werd vooral bekend vanwege zijn schilderijen van droomlandschappen, waarin op de voorgrond vaak een mens in eenzaamheid staat.
Caspar David Friedrich over schilderkunst:
Der Maler soll nicht bloß malen was er vor sich sieht, sondern auch, was er in sich sieht. Sieht er aber nichts in sich, so unterlasse er auch zu malen, was er vor sich sieht. Sonst werden seine Bilder den spanischen Wänden gleichen, hinter denen man nur Kranke oder gar Tote erwartet.
De schilder mag niet alleen schilderen wat hij voor zich ziet, maar ook wat hij in zichzelf ziet. Anders zullen zijn schilderijen op kamerschermen lijken, waarachter men zieken of zelfs doden verwacht.
Caspar David Friedrich beschouwt schilderkunst als openbaring van een diepere zin, die de kosmische orde in zich bergt. De landschappen op zijn schilderijen zijn niet louter afspiegelingen van de werkelijkheid, maar geheime boodschappen van de natuur.
| Romantiek en lyriek: Joseph Freiherr von Eichendorff (1788 – 1857)
Het hieronder weergegeven Mondnacht van Joseph Freiherr von Eichendorff sluit goed aan bij de schilderijen van Caspar David Friedrich. Een gedicht is een soort schilderij en een schilderij is een gedicht, zeiden de romantici. Eichendorff ‘schildert’ hier hoe de beleving van de natuur door het lyrische ik wordt voorgesteld als een religieuze en bijna mystieke topervaring.  Mondnacht (1835) Es war, als hätt der Himmel Die Luft ging durch die Felder, Und meine Seele spannte Robert Schumann heeft veel gedichten van Eichendorff op muziek gezet. Beluister hier Mondnacht in een uitvoering van Dietrich Fischer-Dieskau. |
Wagners Lohengrin (link)
Synthese – Gesamtkunstwerk – Richard Wagner
In de romantiek streefde men een synthese na van verschillende kunstvormen. Dit betekende nieuwe ruimte voor de scheppende fantasie van de kunstenaar. Wat dit betreft stond het programma van de romantiek dicht bij dat van de dichters van Sturm und Drang uit de achttiende eeuw.
Het ultieme streven van de romantische kunstenaar was het laten samensmelten van alle kunstvormen: muziek, schilderkunst, literatuur zouden een eenheid in één kunstwerk moeten vormen. Een romantisch kunstenaar die steeds opnieuw geprobeerd heeft al die vormen in één werk samen te brengen, was de componist Richard Wagner (1813 – 1883). Zijn opera’s worden daarom een Gesamtkunstwerk genoemd.
Wagner schiep muziekdrama’s – een soort opera’s – waarvoor hij niet alleen de muziek schreef, maar ook de teksten, zelf de regie van de enscenering voerde, zijn eigen decors ontwierp en ze tenslotte ook nog dirigeerde.
Typisch romantisch was ook zijn voorliefde voor middeleeuwse thema’s – ridders als Tannhäuser (1845), Lohengrin (1850), Tristan und Isolde (1865) – of zelfs nog verder terugreikende motieven als de Germaanse goden- en heldenwereld in Der Ring des Nibelungen (1876).
Wagner erklärt (film, mdr; 6′).
Lohengrin is gebaseerd op een verhaal van Wolfram van Eschenbach uit de 12e eeuw. De ridder Lohengrin was gekomen om Elsa uit haar nood te redden en was met haar getrouwd op voorwaarde dat zij nooit naar zijn echte naam en afkomst zou vragen. Toen zij dat uiteindelijk toch deed, verliet hij haar.
Tristan und Isolde, beluister en bekijk het fragment Liebestod uitvoering 1995 (link).
Wagner stelde zijn muziek in dienst van het streven naar nationale eenheid, vrijheid en vooruitgang.
 Was Wagner dan geen Nazi? Nee, dat natuurlijk niet, want hij stierf immers in 1883. Bovendien stond Wagner aan de kant van de linkse revolutionaire studenten, die een democratische en liberale staat in Duitsland nastreefden. Wagner was een nationalist, maar dat was in die tijd niet zo vreemd. Hij heeft wel een schaamteloos pamflet tegen de Joden geschreven. In zijn opera’s speelt verder de Germaanse mythologie met zijn sterke en onoverwinnelijke helden ook een belangrijke rol. Een wegbereider van het Nazisme zou je hem daarom wel kunnen noemen. Maar het zijn vooral zijn vrouw Cosima en later zijn schoondochter, Winifred Wagner en de schoonzoon Houston Stewart Chamberlain die zijn erfenis in ‘bruin’ vaarwater hebben gebracht. Jaarlijks worden in Bayreuth de Richard-Wagner-Festspiele gehouden. Wagner heeft met financiële ondersteuning van o.a. Lodewijk II van Beieren hiervoor een speciaal theater laten bouwen. In 1871 bezocht Wagner voor het eerst Bayreuth. Het plaatselijke theater vond hij niet geschikt voor zijn opera’s. Hij ontwierp daarom op een heuvel naast de stad een theater voor 2000 bezoekers dat volledig aan de eisen voor de opvoering van met name Der Ring des Nibelungen zou moeten voldoen. Na zijn dood bepaalden zijn vrouw en zijn zoon dat hier alleen werken van Wagner en eventueel de negende symfonie van Beethoven gespeeld mochten worden.
 Als je dit theater vergelijkt met de grote opera-gebouwen in Milaan, New York of Amsterdam dan is dit eigenlijk maar een schamel schuurtje, een Scheune. Het moest eenvoudig en voor iedereen toegankelijk zijn. Wagner wilde dat de bezoeker vanaf elke plek alles kon zien. Als voorbeeld nam hij het theater in Epidauros in Griekenland. Voor het grootste deel bestaat het Festspielhaus uit hout en heeft het holle ruimtes, waardoor de muziek van Wagner hier ook het beste klinkt. De bezoekers zitten er op kleine houten bankjes. Als je de hele Ring wilt horen, dan heb je zestien uur nodig. Vier dagen met vier uur theater en driemaal een uurtje pauze, waarin je op de naastliggende weide tussendoor even kunt picknicken, lijkt een uitputtingsslag. Maar voor de echte Wagner-liefhebber is dit festijn een ware happening en een hoogtepunt in zijn leven. Na de dood van Wagner zijn de Festspiele lang (tot 1973) een familiebedrijf gebleven. Eerst leidde zijn vrouw Cosima (zij was een dochter van Franz Liszt), later haar zoon Siegfried en na diens dood zijn weduwe Winifred de muziekfestivals. Winifred onderhield goede betrekkingen met Hitler, haar kinderen mochten hem ook ‘oom Wolf’ noemen. Dit heeft de muziek van Wagner en de Festspiele later geen goed gedaan. Na de oorlog mocht er pas weer vanaf 1951 Wagner gespeeld worden in Bayreuth. Met de kleinkinderen Wieland en Wolfgang Wagner ging er een totaal andere wind waaien en werd Wagner ‘entnazifiziert’, zoals dat genoemd wordt.  Met moderne en gewaagde ensceneringen probeerden zij Wagners opera’s van het cliché van middeleeuwse ridders, Germaanse goden en sprookjesachtige elementen te ontdoen. Deze trend gaat zover dat je tegenwoordig zelfs cafés als Route 66 als decor van de Ring kunt meemaken. Soms leidt een opvoering tot een schandaal. Niet alle Wagner-fans houden van deze moderniseringen. Wagners muziek stamt weliswaar uit de tijd van de romantiek, maar je kunt er niet omheen dat het hem in zijn opera’s om de verbeelding van algemeen menselijke vragen en existentiële problemen ging. Elke tijd vraagt om een nieuwe interpretatie daarvan. Er zijn overigens heel wat Hollywoodfilms die dankbaar gebruik van Wagner hebben gemaakt. Wagners Bayreuth met zijn overdadige Gesamtkunstwerke wordt ook wel als Hollywood avant la lettre beschouwd. Tegenwoordig is er in het woonhuis van Wagner, dat Wahnfried heet, een moderne en zeer interessante tentoonstelling over het leven en de muziek van Wagner. Hierin wordt ook uitgebreid en zeer kritisch ingegaan op hoe het kwam dat de Nazi’s in de tijd van Hitler zo veelvuldig met Wagner dweepten.
Link naar het Wagner-museum |
| Beluister hier het begin van de ouverture van Lohengrin:
Wil je meer weten over leven en werk van Wagner beluister dan deze radiouitzending: Überall Wahn.
Meer informatie over het leven van Wagner bij Planet Wissen. |
Verlangen naar een voorbije jeugd
De jeugd werd tot ideaal verheven. Het jonge en het jeugdige gold als uitdrukking van een natuurlijke volmaaktheid. Iets van de oorspronkelijke echtheid van het kind vond men terug in de fantasiewereld van de sprookjes. De grenzen tussen het reële en het irreële waren in dit genre vaag. Dat paste goed in het programma van de romantici, gekenmerkt door Entgrenzung.
Waren sprookjes wel voor kinderen bedoeld? Jacob en Wilhelm Grimm Volksliedjes en volkssprookjes werden enthousiast verzameld en opnieuw opgeschreven. Sprookjes kwamen in het centrum van de belangstelling te staan. De gebroeders Jacob en Wilhelm Grimm hebben hier hun hele leven aan gewijd. Jacob en Wilhelm Grimm werden respectievelijk in 1785 en 1786 in Hanau geboren. Zij zijn niet alleen beroemd vanwege hun sprookjesverzamelingen. Beiden hebben een grote bijdrage geleverd aan de bestudering van de geschiedenis van de Duitse taal.
De eerste echte Duitse grammatica is van Jacob Grimm en samen werkten zij aan een Duits woordenboek. Zij zijn tevens de grondleggers van de Duitse taalkunde, de Germanistik. Hun vader was jurist. De broers gingen op school in Kassel, later werden zij daar professor. Vanwege hun revolutionaire gezindheid moesten zij omstreeks 1840 Kassel verlaten en leefden zij in Berlijn. Jakob stierf in 1863 en Wilhelm in 1859. Roodkapje is misschien wel het beroemdste sprookje van de gebroeders Grimm. Op de site van vorleser.net kun je de tekst lezen en beluisteren. Hier vind je ook alle andere 273 sprookjes die door de broers verzameld zijn. Het Duitse woordenboek van de Brüder Grimm kun je online raadplegen. Meer informatie over het werk van de Gebroeders Grimm vind je op de pagina over de taalgeschiedenis van het Duits in de Special Taalgeschiedenis.
Sprookjes zijn ook op muziek gezet o.a. door Engelbert Humperdinck (1854 – 1921). Zijn Hänsel und Gretel is erg bekend. Bekijk hier een fragment: |
||
 Ludwig Tieck (1773 – 1853) Tieck wordt als één van de belangrijkste personen uit de tijd van de romantiek beschouwd. Hij is bij ons vooral bekend van de door hemzelf verzonnen of bewerkte sprookjes, de Kunstmärchen. ‘Der blonde Eckbert’ en ‘Der gestiefelte Kater’ (1797) zijn hiervan de bekendste. Er bestaat een klassieke verfilming van het komische verhaal Der gestiefelte Kater uit 1940 (stomme film met muziek en teksten). |
Achim von Arnim en Clemens Brentano
Achim von Arnim (1781 – 1831) en Clemens Brentano (1778 – 1842) gaven tussen 1806 en 1808 een invloedrijke verzameling volksliederen en gedichten uit onder de titel Des Knaben Wunderhorn – Alte deutsche Lieder. Dit werk is meer dan puur een verzameling van volkliederen. De verzamelaars hebben duidelijk hun stempel op de teksten gedrukt. Het is soms moeilijk om in deze verzameling een onderscheid te maken tussen citaat, bewerking of geheel eigen ‘Dichtung’. Het begrip ‘volkslied’ was in deze tijd tamelijk populair. Het volk als dichter van liederen droeg bij aan de identiteit van een volk en gaf een gevoel van eigenwaarde. Tegen deze achtergrond moet je ook de populariteit van het verzamelen van volksverhalen, zoals de sprookjes van Grimm, begrijpen. Ze zeggen iets over de geschiedenis van een volk.
Gustav Mahler
 De componist Gustav Mahler (1860 – 1911) heeft later verschillende van deze liederen op muziek gezet. De tijd van Mahler wordt ook wel de tijd van de neoromantiek genoemd. Mahler leefde bijna een eeuw na de hoogtijdagen van de Romantiek. Een aantal kunstenaars uit zijn tijd greep terug op motieven en genres uit de tijd van de romantiek en daarom noemt men deze stijlrichting Neoromantiek. (Meer daarover kun je lezen in het hoofdstuk Jahrhundertwende.) Beluister hier Lob des hohen Verstandes uit Des Knaben Wunderhorn, op muziek gezet door Gustav Mahler: |
| Lob des hohen Verstandes
Anon. Einstmals in einem tiefen Tal Der Kukuk sprach: So dirs gefällt, |
Sie flogen vor den Richter bald. Der Kukuk drauf fing an geschwind Wohl sungen hast du Nachtigall, |
Over de vrouw in de tijd van de romantiek
 Het verlangen naar een nieuw gouden tijdperk bracht ook hernieuwde belangstelling voor de Middeleeuwen met zich mee. Op deze periode van voor de Franse Revolutie en zelfs van voor de Reformatie werden de romantische idealen van een harmonisch (en christelijk) rijk geprojecteerd. Met de idealisering van de jeugd en van voorbije tijden als de Middeleeuwen, verloren de romantische dichters de realiteit van kinderarbeid, armoede en klassenmaatschappij volledig uit het oog. Aan de vraag of poëzie de wereld wel kan redden, werd door hen onkritisch voorbijgegaan. De enige uitzondering hierop was misschien een enkele toonaangevende vrouw, zoals Bettina von Arnim (1785 – 1859), de zuster van Clemens Brentano. |
Nacht en dood: de keerzijde van het leven
 De Romantici hadden een bijzondere aandacht voor de schaduwzijde van het bestaan, verbeeld door de nacht. De nacht biedt zicht op onvermoede dieptes en in slaap en droom wordt een glimp opgevangen van hetgeen niet direct zichtbaar is, zoals bijvoorbeeld het leven na de dood. Andere motieven van de schaduwzijde van het leven zijn het abnormale, de roes, bewustzijnsverruiming en waanzin. De schrijver Ernst Theodor Amadeus Hoffmann (1776 – 1822) heeft deze motieven op meesterlijke wijze in zijn novellen en romans verwerkt. |
Nergens een plek
 In feite stonden de romantici met hun nadruk op Sehnsucht niet ver af van de rusteloosheid en het revolutionaire elan uit de tijd van Sturm und Drang. Goethe had dat goed door. Na zijn Sturm und Drang-periode, noemde hij de romantiek dan ook ziek: Das Klassische nenne ich das Gesunde und das Romantische das Kranke. |
De romantiek en het vervolg
De romantiek is een bizarre mengeling van thema’s en motieven. Sommigen menen dat je de romantiek niet als literaire periode onder één noemer kunt brengen en dat je het woord ook maar beter kunt vermijden. De romantiek kwam al snel in de negentiende eeuw onder vuur te liggen.
Vooral Heinrich Heine (1797 – 1856) drijft als eerste (na Goethe) de spot met de romantiek. Met hem betreden we dan ook een nieuwe periode in de Duitse literatuur, waarin we een andere, volgens velen veel frissere kijk op het Duitse literaire landschap krijgen.
Maar wie van de romantiek geen genoeg kan krijgen, hoeft niet ver in de geschiedenis terug te gaan. De ‘romantische orde’ is nog springlevend: zonder E.T.A. Hoffmann geen ballet van de Notenkraker of boeken van Harry Potter en zonder Heinrich von Kleist geen Gerard Reve.
Naar de volgende periode:
Na de romantiek komt de periode van Junges Deutschland
