Special: Hermann Hesse

 

 

 

 

Hermann Hesse

 

Du sollst dich nicht nach einer vollkommenen Lehre sehnen, sondern nach einer Vervollkommnung deiner selbst. (Das Glasperlenspiel)

Streef niet naar een perfecte leer, maar streef naar een vervolmaking van jezelf.

 

Het werk van Hermann Hesse (1877 – 1962) is interessant en spannend voor leerlingen en docenten. In vrijwel al zijn grotere romans en gedichten staat het thema opvoeding op de een of andere manier centraal. Hoe vind ik mijzelf en wat is mijn plaats in de wereld, zijn de grote thema’s waarmee Hesse, niet alleen in zijn romans, maar ook in zijn persoonlijke leven voortdurend heeft geworsteld.

Opvoeding en ‘Bildung’ zijn de onderwerpen die steeds weer terugkeren in het veelzijdige werk van Hesse. ‘Zelfverwerkelijking’, een begrip dat in de oosterse filosofie sterk benadrukt wordt, is het hoofdthema dat als een rode draad door zijn werk heenloopt.

Hermann Hesse over Bildung:

 

Hermann Hesse über echte Bildung Echte Bildung ist nicht Bildung zu irgendeinem Zweck, sondern sie hat, wie jedes Streben nach dem Vollkommenen, ihren Sinn in sich selbst. So wie das Streben nach körperlicher Kraft, Gewandheit und Schönheit nicht irgendeinen Endzweck hat, etwa den, uns reich, berühmt und mächtig zu machen, sondern seinen Lohn in sich selbst trägt, indem es unser Lebensgefühl und unser Selbstvertrauen steigert, indem es uns froher und glücklicher macht und uns eine höheres Gefühl von Sicherheit und Gesundheit gibt, ebenso ist auch das Streben nach Bildung, das heißt nach geistiger und seelischer Vervollkommnung, nicht ein mühsamer Weg zu irgendwelchen begrenzten Zielen, sondern ein beglückendes und stärkendes Erweitern unseres Bewußtseins, eine Bereicherung unsrer Lebens- und Glücksmöglichkeiten. Darum ist echte Bildung, ebenso wie Körperkultur, Erfüllung und Antrieb zugleich, ist überall am Ziele und bleibt doch nirgends rasten, ist ein Unterwegssein im Undendlichen, ein Mitschwingen im Universum, ein Mitleben im Zeitlosen. Ihr Ziel ist nicht Steigerung einzelner Fähigkeiten und Leistungen, sondern sie hilft uns, unserem Leben einen Sinn zu geben, die Vergangenheit zu deuten, der Zukunft in furchtloser Bereitschaft offenzustehen. (Quelle: Jedem Anfang wohnt ein Zauber inne)

 

 

 

In zijn roman Demian (1919) is het een vriend die de hoofdpersoon (Sinclair) op zijn levenspad verder helpt. In Siddharta (1922) wijst de Brahmanen-zoon, Siddharta, zijn vriend Govinda de weg naar zelfverlossing. In Der Steppenwolf (1927) is het de humor die Harry Haller (de hoofdpersoon) via de muziek van Mozart innerlijke rust brengt.

In het omvangrijkste werk van Hesse, Das Glasperlenspiel (1943), staat de bevrijding uit zwaarmoedige eenzaamheid door training en concentratie centraal. Alleen wie zijn egoïsme opgeeft en zich ook inzet voor de maatschappij bereikt de hoogste trede op de ladder van geluk en zelfverwerkelijking.

Zware thema’s zul je misschien denken. Toch is het werk van Hesse zonder uitzondering prachtig en zeer goed te lezen. Heb je nog nooit iets van Hesse onder ogen gehad, begin dan met Unterm Rad of Demian. Zijn werk blinkt uit door mooie beschrijvingen van de natuur en de lezer zal zich in de hoofdpersonen van zijn romans altijd weten te herkennen.

Het is lastig om Hesse bij een literaire periode in te delen. Dat maakt hem des te interessanter, hij neemt een eigen plaats in de geschiedenis van de Duitstalige literatuur in. Als dichter staat hij nog dicht bij de romantiek. De romans waarmee hij tot ver buiten Duitsland, van de Verenigde Staten tot in Japan, beroemd is geworden zijn in de jaren twintig van de vorige eeuw geschreven. Zijn thema’s vertonen overeenkomst met die van de auteurs van de Jahrhundertwende en Thomas Mann. Hesse ontving als eerste schrijver na de oorlog (in 1946) de Nobelprijs voor literatuur.

Wie was Hesse? Bekijk de film Hermann Hesse,  Dichter dran, van Planet Schule; 9′.

 

Waarom Hesse lezen? De vroegere trainer Franz Beckenbauer (en anderen) over het belang van Hesse (15′):

 

 

Twee gedichten Im Nebel (1905) en Glück (1907) karakteriseren de nog jonge (romantische) Hermann Hesse goed.

Het gedicht Beim Schlafengehen (1911) is door R. Strauss (1864 – 1949) op muziek gezet en is wereldberoemd geworden door de uitvoering door Jessye Norman.

Beluister Im Nebel.

Beluister Glück.

Beluister Beim Schlafengehen.

 

Im Nebel Seltsam, im Nebel zu wandern! Einsam ist jeder Busch und Stein, Kein Baum sieht den andern, Jeder ist allein. Voll von Freunden war mir die Welt, Als noch mein Leben licht war; Nun, da der Nebel fällt, Ist keiner mehr sichtbar. Wahrlich, keiner ist weise, Der nicht das Dunkel kennt, Das unentrinnbar und leise Von allen ihn trennt. Seltsam, im Nebel zu wandern! Leben ist Einsamsein. Kein Mensch kennt den andern, Jeder ist allein.

Glück Solang du nach dem Glücke jagst, Bist du nicht reif zum Glücklichsein, Und wäre alles Liebste dein. Solang du um Verlornes klagst Und Ziele hast und rastlos bist, Weißt du noch nicht, was Friede ist. Erst wenn du jedem Wunsch entsagst, Nicht Ziel mehr noch Begehren kennst, Das Glück nicht mehr mit Namen nennst, Dann reicht dir des Geschehens Flut Nicht mehr ans Herz – und deine Seele ruht.

 

Beim Schlafengehen (H. Hesse, 1911) Nun hat der Tag mich müd gemacht, Soll mein sehnliches Verlangen Freundlich die gestirnte Nacht Wie ein müdes Kind empfangen. Hände, laßt von allem Tun Stirn, vergiß du alles Denken, Alle meine Sinne nun Wollen sich in Schlummer senken. Und die Seele unbewacht Will in freien Flügen schweben, Um im Zauberkreis der Nacht Tief und tausendfach zu leben.

 

 

Eigensinn

 

Unterm Rad: Eigensinn (1906)

 

Hesse is in Calw in Zuid-Duitsland geboren. Zijn ouders waren in dienst van de kerk en als missionaris naar India uitgezonden geweest. Zij hadden ook voor hun zoon een opleiding tot predikant op het oog.

Hesse die goed kon leren, kreeg een plaats op de theologische hogeschool in Maulbronn. Daar loopt hij echter na een jaar weg. Zijn ouders krijgen dan een korte tijd heel wat met hem te stellen. Via verschillende psychiatrische ziekenhuizen en de nodige zorg weet hij zich spoedig te herstellen, een gymnasium af te ronden en een opleiding tot boekhandelaar te volgen. Tijdens zijn opleiding maakt hij intensief kennis met alle klassieke werken uit de wereldliteratuur. Hij leest alle belangrijke werken, zowel uit de westerse, als uit de oosterse cultuur.

Na zijn opleiding in Tübingen werkt hij in Basel. Hesse krijgt de Zwitserse nationaliteit. Met zijn gedichten en de roman Peter Camenzind (1904) heeft hij direct veel succes.

Intussen trouwt Hesse met Mia Bernoulli en bouwt hij een nieuw huis in Gaienhofen (bij de Bodensee; zie foto). Hier wordt zijn eerste zoon Bruno geboren.

In Gaienhofen is in het eerste woonhuis van Hesse in die stad een mooi museum gevestigd. (link onder foto.)

In deze tijd schrijft hij Unterm Rad (1906), waarin hij afrekent met een autoritaire opvoeding en waarin hij zijn ervaringen uit zijn jeugd op de opleiding in Maulbronn verwerkt. Hier volgen enkele fragmenten uit hoofdstuk 1.

Hans Giebenrath, de hoofdpersoon in dit boek, wordt onder druk gezet om extra te oefenen voor zijn toelatingsexamen. Opvallend is zijn aandacht voor de natuur:

Hans Giebenrath war ohne Zweifel ein begabtes Kind; es genügte, ihn anzusehen, wie fein und abgesondert er zwischen den andern herumlief. Das kleine Schwarzwaldnest zeitigte sonst keine solchen Figuren, es war von dort nie ein Mensch ausgegangen, der einen Blick und eine Wirkung über das Engste hinaus gehabt hätte. Gott weiß, wo der Knabe die ernsthaften Augen und die gescheite Stirn und das Feine im Gang her hatte. Vielleicht von der Mutter? Sie war seit Jahren tot und man hatte zu ihren Lebzeiten nichts Auffallendes an ihr bemerkt, als daß sie ewig kränklich und bekümmert gewesen war. Der Vater kam nicht in Betracht. Also war wirklich einmal der geheimnisvolle Funke von oben in das alte Nest gesprungen, das in seinen acht bis neun Jahrhunderten so viele tüchtige Bürger, aber noch nie ein Talent oder Genie hervorgebracht hatte. Hans Giebenrath war der einzige Kandidat, den das Städtlein zum peinlichen Wettbewerb zu entsenden dachte. Die Ehre war groß, doch hatte er sie keineswegs umsonst. An die Schulstunden, die täglich bis vier Uhr dauerten, schloß sich die griechische Extralektion beim Rektor an, um sechs war dann der Herr Stadtpfarrer so freundlich, eine Repetitionsstunde in Latein und Religion zu geben, und zweimal in der Woche fand nach dem Abendessen noch eine einstündige Unterweisung beim Mathematiklehrer statt. Im Griechischen wurde nächst den unregelmäßigen Zeitwörtern hauptsächlich auf die in den Partikeln auszudrückende Mannigfaltigkeit der Satzverknüpfungen Wert gelegt, im Latein galt es klar und knapp im Stil zu sein und namentlich die vielen prosodischen Feinheiten zu kennen, in der Mathematik wurde der Hauptnachdruck auf komplizierte Schlußrechnungen gelegt. Dieselben seien, wie der Lehrer häufig betonte, zwar scheinbar ohne Wert fürs spätere Studium und Leben, jedoch eben nur scheinbar. In Wirklichkeit waren sie sehr wichtig, ja wichtiger als manche Hauptfächer, denn sie bilden die logischen Fähigkeiten aus und sind die Grundlage alles klaren, nüchternen und erfolgreichen Denkens. … Hans war erstaunt, statt der gefürchteten Menge von Ratschlägen so viel Wohlwollen zu erleben, und trat aufatmend aus dem Schulhaus. Die großen Kirchberglinden glänzten matt im heißen Sonnenlicht des Spätnachmittags, auf dem Marktplatz plätscherten und blinkten beide großen Brunnen, über die unregelmäßige Linie der Dächerflucht schauten die nahen, blauschwarzen Tannenberge herein. Dem Buben war so, als hätte er das alles schon eine lange Zeit nicht mehr gesehen, und es kam ihm alles ungewöhnlich schön und verlockend vor. Zwar hatte er Kopfweh, aber heute brauchte er ja nichts mehr zu lernen. Langsam schlenderte er über den Marktplatz, am alten Rathaus vorüber, durch die Marktgasse und an der Messerschmiede vorbei zur alten Brücke. Dort bummelte er eine Weile auf und ab und setzte sich schließlich auf die breite Brüstung. Wochen- und monatelang war er Tag für Tag seine viermal hier vorbeigegangen und hatte keinen Blick für die kleine gotische Brückenkapelle gehabt, noch für den Fluß, noch für die Stellfalle, Wehr und Mühle, nicht einmal für die Badwiese und für die weidenbestandenen Ufer, an denen ein Gerberplatz neben dem anderen lag, wo der Fluß tief, grün und still wie ein See stand und wo die gebogenen, spitzen Weidenäste bis ins Wasser hinabhingen. Nun fiel ihm wieder ein, wieviel halbe und ganze Tage er hier verbracht, wie oft er hier geschwommen und getaucht und gerudert und geangelt hatte. Ach, das Angeln! Das hatte er nun auch fast verlernt und vergessen, und im vergangenen Jahr hatte er so bitterlich geheult, als es ihm verboten worden war, der Examensarbeit wegen. Das Angeln! Das war doch das Schönste in all den langen Schuljahren gewesen. Das Stehen im dünnen Weidenschatten, das nahe Rauschen der Mühlenwehre, das tiefe, ruhige Wasser! Und das Lichterspiel auf dem Fluß, das sanfte Schwanken der langen Angelrute, die Aufregung beim Anbeißen und Ziehen und die eigentümliche Freude, wenn man einen kühlen, feisten, schwänzelnden Fisch in der Hand hielt! Er hatte doch manchen saftigen Karpfen herausgezogen, und Weißfische und Barben, auch von den delikaten Schleien und von den kleinen, seltenen, schönfarbigen Ellritzen. Lange blickte er über das Wasser, und beim Anblick des ganzen grünen Flußwinkels wurde er nachdenklich und traurig und fühlte die schönen, freien, verwilderten Knabenfreuden so weit dahinten liegen. Mechanisch zog er ein Stück Brot aus der Tasche, formte große und kleine Kugeln daraus, warf sie ins Wasser und beobachtete, wie sie sanken und von den Fischen erschnappt wurden. Zuerst kamen die winzigen Goldfallen und Blecken, fraßen die kleineren Stücke begierig auf und stießen die großen mit hungrigen Schnauzen im Zickzack vor sich her. Dann näherte sich langsam und vorsichtig ein größerer Weißfisch, dessen dunkler, breiter Rücken sich schwach vom Grunde abhob, umsegelte die Brotkugel bedächtig und ließ sie dann im plötzlich geöffneten, runden Maul verschwinden. Vom trägfließenden Wasser kam ein feuchtwarmer Duft herauf, ein paar helle Wolken spiegelten sich undeutlich in der grünen Fläche, in der Mühle ächzte die Kreissäge und beide Wehre rauschten kühl und tieftönig ineinander. Der Knabe dachte an den Konfirmationssonntag, der kürzlich gewesen war und an dem er sich dabei ertappt hatte, daß er mitten in der Feierlichkeit und Rührung innerlich ein griechisches Verbum memorierte. Auch sonst war es ihm in letzter Zeit oft so gegangen, daß er seine Gedanken untereinander brachte und auch in der Schule statt an die vor ihm liegende Arbeit stets an die vorhergegangene oder an eine spätere dachte. Das Examen konnte ja gut werden! (Unterm Rad, H 1, 11, 13 – 14.)  Het hele boek kun je hier vinden.

 

Hans slaagt glansrijk voor zijn examen. Eenmaal in Maulbronn op school, een jongensinternaat, raakt hij bevriend met de intelligente Hermann Heilner (let op de initialen). Hier gaat het onder elkaar regelmatig tamelijk ruig toe. Als Hermann vanwege een gevecht met klasgenoten bestraft wordt (dat betekende opsluiting voor enige tijd) komt hij buiten de groep te staan. Ook Hans houdt hem dan op afstand, wat Hermann hem ernstig kwalijk neemt.

Pas veel later als Hermann ziek wordt, zoekt Hans weer toenadering en wordt de vriendschap hersteld. Op school wordt deze vriendschap met argwaan bekeken, zowel door de leiding als door de medestudenten. In een gesprek met de directeur wordt hij ook gewaarschuwd voor deze vriendschap.

“Nicht nur matt werden, sonst kommst du unters Rad.” (Nu  niet verslappen, anders raak je tussen de raderen.) (112)

Maar Hans en Hermann zien geleidelijk aan steeds minder de zin van hun opleiding in:

Je inniger und glücklicher Hans an seiner Freundschaft hing, desto fremder wurde ihm die Schule. Das neue Glücksgefühl ging brausend wie ein junger Wein durch sein Blut und durch seine Gedanken, daneben verlor Livius so gut wie Homer seine Wichtigkeit und seinen Glanz. Die Lehrer aber sahen mit Schrecken den bisherigen tadellosen Schüler Giebenrath in ein problematisches Wesen verwandelt und dem schlimmen Einfluß des verdächtigen Heilner unterlegen. Vor nichts graut Lehrern so sehr wie vor den seltsamen Erscheinungen, die am Wesen früh entwickelter Knaben in dem ohnehin gefährlichen Alter der beginnenden Jünglingsgärung hervortreten. An Heilner war ihnen ohnehin von jeher ein gewisses Geniewesen unheimlich — zwischen Genie und Lehrerzunft ist eben von alters eine tiefe Kluft befestigt und was von solchen Leuten sich auf Schulen zeigt, ist den Professoren von vornherein ein Greuel. Für sie sind Genies jene Schlimmen, die keinen Respekt vor ihnen haben, die mit vierzehn Jahren zu rauchen beginnen, mit fünfzehn sich verlieben, mit sechzehn in die Kneipen gehen, welche verbotene Bücher lesen, freche Aufsätze schreiben, den Lehrer gelegentlich höhnisch fixieren und im Diarium als Aufrührer und Karzerkandidaten fungieren. Ein Schulmeister hat lieber zehn notorische Esel als ein Genie in seiner Klasse, und genau betrachtet hat er ja recht, denn seine Aufgabe ist es nicht, extravagante Geister heranzubilden, sondern gute Lateiner, Rechner und Biedermänner. Wer aber mehr und Schwereres von andern leidet, der Lehrer vom Knaben oder umgekehrt, wer von beiden mehr Tyrann, mehr Quälgeist ist und wer von beiden es ist, der dem anderen Teile seiner Seele und seines Lebens verdirbt und schändet, das kann man nicht untersuchen, ohne bitter zu werden und mit Zorn und Scham an die eigene Jugend zu denken. Doch ist das nicht unsere Sache und wir haben den Trost, daß bei den wirklich Genialen fast immer die Wunden gut vernarben und daß aus ihnen Leute werden, die der Schule zu Trotz ihre guten Werke schaffen und welche später, wenn sie tot und vom angenehmen Nimbus der Ferne umflossen sind, anderen Generationen von ihren Schulmeistern als Prachtstücke und edle Beispiele vorgeführt werden. Und so wiederholt sich von Schule zu Schule das Schauspiel des Kampfes zwischen Gesetz und Geist und immer wieder sehen wir Staat und Schule atemlos bemüht, die alljährlich auftauchenden paar tieferen und wertvolleren Geister totzuschlagen und an der Wurzel zu knicken. Und immer wieder sind es vor allem die von den Schulmeistern Gehaßten, die Oftbestraften, Entlaufenen, Davongejagten, die nachher den Schatz unseres Volkes bereichern. Manche aber — und wer weiß wie viele? — verzehren sich in stillem Trotz und gehen unter. (Unterm Rad, H4, 108 – 110)

Hermann Heilner vlucht enige tijd later van school en blijft enkele nachten weg. Hierna wordt hij van school verwijderd. Hans voelt zich vanaf dat moment niet meer thuis op school en kan zich niet op de studie concentreren. Als het steeds slechter met hem gaat, wordt hem door de dokter een periode van rust voorgeschreven. Dan stelt hij steeds meer vragen bij zijn opvoeding en opleiding:

Alle diese ihrer Pflicht beflissenen Lenker der Jugend, vom Ephorus (de directeur) bis auf den Papa Giebenrath, Professoren und Repetenten, sahen in Hans ein böses Element, ein Hindernis ihrer Wünsche, etwas Verstocktes und Träges, das man zwingen und mit Gewalt auf gute Wege zurückbringen müsse. Keiner, außer vielleicht jenem mitleidigen Repetenten, sah hinter dem hilflosen Lächeln des schmalen Knabengesichts eine untergehende Seele leiden und im Ertrinken angstvoll und verzweifelnd um sich blicken. Und keiner dachte etwa daran, daß die Schule und der barbarische Ehrgeiz eines Vaters und einiger Lehrer dieses gebrechliche, feine Wesen so weit gebracht hatten, indem sie in der unschuldig vor ihnen ausgebreiteten Seele des zarten Kindes ohne Rücksicht wüteten. Warum hatte er in den empfindlichsten und gefährlichsten Knabenjahren täglich bis in die Nacht hinein arbeiten müssen? Warum hatte man ihm seine Kaninchen weggenommen, ihn den Kameraden in der Lateinschule mit Absicht entfremdet, ihm Angeln und Bummeln verboten und ihm das hohle, gemeine Ideal eines schäbigen, aufreibenden Ehrgeizes eingeimpft? Warum hatte man ihm selbst nach dem Examen die wohlverdienten Ferien nicht gegönnt? (Unterm Rad, H5, 132)

 

Uiteindelijk vindt Hans in zijn dorp een opleiding tot smid. Daar is hij druk in de weer met het repareren en schoonmaken van tandwielen en dergelijke. Hij doet ervaringen op met een meisje, weliswaar zonder langdurig succes. Als hij een dag stappen gaat met collega’s uit de smederij duikt hij op de terugweg niet meer op en verdwijnt hij spoorloos. Zijn lichaam wordt later in de rivier gevonden. Wat er gebeurd is, blijft onduidelijk.

 

Tussen aanpassing en vrijheid In dit boek heeft Hesse zijn eigen ervaringen met zijn ouders en vooral met zijn school verwerkt. Het is een aanklacht tegen een ouderwets en autoritair opvoedingssysteem. In een brief legt Hesse zelf uit, dat hij vooral ook aan zijn jongere broer gedacht heeft bij het schrijven van dit boek. Zijn broer Hans, die minder goed kon leren dan Hermann, was op school vaak slachtoffer van plagerijen. … Die Schule ist die einzige moderne Kulturfrage, die ich ernst nehme und die mich gelegentlich aufregt. An mir hat die Schule viel kaputtgemacht, und ich kenne weinige bedeutendere Persönlichkeiten, denen es nicht ähnlich ging. (Briefe 25.11.1904) Je zou in de karaktertrekken van de twee hoofdpersonen overigens ook twee kanten van Hesse zelf kunnen zien. Aan de ene kant de goedwillende en meegaande Hans, aan de andere kant het opstandige (kunstenaars-) genie Hermann, dat geen ‘Fremdbestimmung’ duldt. Dit conflict tussen aanpassing en vrijheid keert steeds weer in de romans van Hesse terug. Hans moest als het ware sterven, zodat Hesse de weg van de onconventionele kunstenaar kon bewandelen. In Unterm Rad, vertaald als Tussen de raderen, protesteert hij tegen een schoolsysteem en maatschappij die niet opvoeden tot zelfstandigheid, maar eerder tot kleinhouden. Misschien zou je dit werk kunnen vergelijken met Franz Kafka’s Brief an den Vater of Robert Musils Die Verwirrungen des Jüngling Törless.   Beluister deze radiouitzending over Eigensinn bij Hesse (br2, 5′):

 

 

Werde wer du bist

 

Siddharta: Werde wer du bist (1922)

 

Na het succes van zijn gedichten en eerste romans werd Hesse spoedig een bekende schrijver. Hij werkte mee in de redactie van verschillende tijdschriften zoals März en Simplicisimus. Hieruit trok hij zich overigens direct terug, toen deze tijdschriften de Eerste Wereldoorlog gingen steunen. In deze tijd maakte Hesse vaak reizen onder andere naar Ascona (in het noorden van Italië). Hier bezocht hij om uit te rusten of inspiratie op te doen regelmatig de vroegere hippie kolonie Monte Verità.

Ich ruhe hier aus und kuriere meine literarischen Nerven durch vegetarische Kost, Abstinenz, Luft und Sonne, ein einfaches und bekömmliches Verfahren.

…

Es geht mir ordentlich, und ich bleibe jedenfalls noch eine Weile … Hier bewohne ich eine eigene Holzhütte allein, ganz im Grünen und habe Ruhe und Freiheit genug. Dabei lebe ich streng abstinent und vegetarisch, was mir hier ganz leicht fällt. (Aus dem Nachlass.)

Het leven van Hesse speelt zich in deze tijd tussen schrijven, lezingen geven en reizen af. Het is lastig voor hem zijn vrijheidsdrang te onderdrukken en aan een bestaan als huisvader van inmiddels drie kinderen te wennen. Hij maakt plannen om voor drie maanden naar het Verre Oosten te reizen. Zijn vrouw Maria (Mia) laat hij met de kinderen achter. Zijn reis is uiteindelijk meer een reis naar Indonesië geworden. De gebieden in India waar zijn ouders vroeger gewerkt hadden, heeft hij niet bezocht.

Uit zijn aantekeningen over de reis blijkt, dat hij niet erg enthousiast was. De hitte, het vuil, de herrie en ook de samenleving bevielen Hesse helemaal niet. Later schrijft hij in een terugblik en met wat afstand over de zin van de reis:

 

Mein Weg nach Indien und China ging nicht auf Schiffen und Eisenbahnen, ich musste die magischen Brücken alle selber finden. Ich musste aufhören, Europa im Herzen zu befeinden, ich musste das wahre Europa und den wahren Osten mir im Herzen und Geist zu eigen machen, und das dauerte … Jahre um Jahre, Jahre des Leidens, Jahre der Unruhe, Jahre des Krieges, Jahre der Verzweiflung. (Mat. zu H.H. Siddharta, 317, 318.)

Het is niet zozeer deze reis geweest, die bij Hesse de belangstelling voor het Oosten heeft gewekt. Zijn hele leven heeft Hesse zich met het Boedhisme bezig gehouden en de werken van Lao-Tse en andere Chinesen bestudeerd.

Deze belangstelling heeft tenminste drie hele mooie verhalen opgeleverd: Die Legende von Indischen König (1907), Siddharta (1922) en das Glasperlenspiel (1943).

Hesse heeft met argwaan en onbegrip naar kunstenaars gekeken, die de Eerste Wereldoorlog verheerlijkten. Hoewel Hesse aanvankelijk ook nog twijfelde, heeft hij toch vanaf het begin de oorlog veroordeeld. Met een zin uit Schillers Ode an die Freude

 

O Freunde, nicht diese Töne (Fr. Schiller).

 

probeerde hij beide partijen, Fransen en Duitsers, tot verzoening op te roepen. Dat heeft hem in elk geval de goede vriendschap met de Franse schrijver Romain Roland (1866 – 1944) opgeleverd. In zijn artikelen in de Neue Züricher Zeitung nam hij steeds duidelijker stelling tegen de oorlog en ontpopte hij zich als een radicale pacifist. Dit werd hem daar niet in dank afgenomen. Publiceren lukte vanaf toen alleen nog onder het pseudoniem Emil Sinclair.

Tijdens de oorlog raakte Hesse in een diepe crisis en leed hij aan depressies. Hiervoor ging hij in therapie (psychoanalyse) eerst bij een leerling van C. G. Jung (J. B. Lang) en later ook bij Jung zelf. Het boek is een verwerking van Hesses jeugd en van zijn persoonlijke worsteling tijdens de oorlog. In het voorwoord schrijft hij:

 

Das Leben des Menschen ist ein Weg zu sich selber hin, der Versuch eines Weges, die Andeutung eines Pfades. kein Mensch ist jemals ganz und gar er selbst gewesen; jeder strebt dennoch, es zu werden, einer dumpf, einer lichter, jeder wie er kann. Jeder trägt Reste von seiner Geburt, Schleim und Eischalen einer Urwelt, bis zum Ende mit sich hin. Mancher wird niemals Mensch, bleibt Frosch, bleibt Eidechse, bleibt Ameise. Mancher ist oben Mensch und unten Fisch. Aber jeder ist ein Wurf der Natur nach dem Menschen hin. Und allen sind die Herkünfte gemeinsam, die Mütter, wir alle kommen aus demselben Schlunde; aber jeder strebt, ein Versuch und Wurf aus den Tiefen, seinem eigenen Ziel zu. Wir können einander verstehen; aber deuten kann jeder nur sich selbst. (Demian, 12, 13)

 

De roman Demian vertelt het verhaal van Emil Sinclair vanaf zijn vroege jeugd tot een volwassen en zelfbewuste man. Het verhaal draagt de sporen van Hesses ervaringen met de psychoanalyse van Jung. Het boek is ook het resultaat van Hesses bestudering van oosterse culturen.

Steeds duidelijker komt naar voren hoe Hesse zich langzaam losmaakt van zijn christelijke piëtistische opvoeding. De idee van de ontwikkeling tot een individu (= een ongedeeld wezen), in de zin van het ontstaan van een persoonlijkheid, krijgt hier tegen de achtergrond van de leer van Jung en het Boeddhisme steeds meer vorm.

Voor wie zich voor psychologie interesseert, is dit een heel mooi en interessant boek.

 

 

Wil je meer weten over Carl Gustav Jung dan vind je in deze video (9′) een korte uitleg van zijn ideeën. Evenals bij Sigmund Freud draaide het in de therapie bij Jung om bewustwording van wat onbewust is. Hierbij speelde ook het collectief onbewuste volgens Jung een grote rol. Verborgen herinneringen uit een voorouderlijk verleden angsten voor duisternis, voor slangen en spinnen e.d. zijn daarvan typische uitdrukkingen. Archetypen noemde Jung deze, die vaak terugkeren in dromen, de kunst of religie. Volgens Jung moest je daarom ook kennis nemen van andere culturen, de verhalen en gebruiken, om meer kennis over jezelf te verkrijgen. Sprookjes zitten vol met zulke archetypen. Verder heeft elke man ook iets vrouwelijks dat hij in zijn persoonlijkheid moet integreren en elke vrouw iets mannelijks. Om volledig mens te worden zul je je als man bewust van je ‘anima’ moeten zijn en als vrouw van je ‘animus’.

 

In 1912 was Hesse met zijn gezin (intussen had hij drie zoons) naar Bern verhuisd. De situatie thuis kwam steeds meer onder druk te staan. Hesse kon zich niet goed schikken in een burgerlijk leven als huisvader. Uiteindelijk waren Mia Bernoulli en Hermann Hesse het er over eens dat zij beter konden scheiden. De kinderen werden tijdelijk bij vrienden ondergebracht. Mia is toen vrij ernstig ziek geworden (een zenuwziekte) en Hesse verhuisde naar Montagnola waar hij alleen een appartement betrok.

 

Link naar Hessemuseum in Montagnola

Ondanks de diepe crises die Hesse toen doormaakte, lukte het hem, weliswaar met onderbrekingen, zijn misschien wel beroemdste boek, Siddharta, te schrijven. Het eerste deel was in 1919 gereed, het tweede deel in 1922.

In 1917 was Hesse onder invloed van zijn psychotherapie gaan schilderen. Hij maakte vooral aquarellen. In dit gedicht kun je lezen welke heilzame werking schilderen voor hem had:

 

Malerfreude (1918) Äcker tragen Korn und kosten Geld Wiesen sind von Stacheldraht umlauert, Notdurft sind und Habsucht aufgestellt, Alles scheint verdorben und vermauert. Aber hier in meinem Auge wohnt Eine andre Ordnung aller Dinge, Violett zerfließt und Purpur thront, Deren unschuldvolles Lied ich singe. Gelb zu Gelb, und Gelb zu Rot gesellt, Kühle Bläuen rosig angeflogen! Licht und Farbe schwingt von Welt zu Welt, Wölbt und tönt sich aus in Liebeswogen. Geist regiert, der alles Kranke heilt, Grün klingt auf aus neugeborener Quelle, Neu und sinnvoll wird die Welt verteilt Und im Herzen wird es froh und helle.

 

In 1919 was Hesse zover dat hij het eerste deel van Siddharta in afleveringen in de Neue Züricher Zeitung kon laten verschijnen. Dit was ook de tijd waarin hij nieuwe vriendschappen sloot. Het was beslist niet zo dat hij door zijn depressies altijd maar somber en teruggetrokken leefde. Integendeel.

Zo zochten de avant-garde kunstenaars Emmy en Hugo Ball, bekend van Dada-Cabaret Voltaire in Zürich, Hesse regelmatig op. Zij waren het lang niet altijd met hem eens. Zij bekeken de psychoanalyse met argwaan en vonden Hesse soms maar een aansteller en hypochonder. Ondanks deze kritiek bleven zij goed met hem bevriend.

Ball zou zelfs een biografie over Hesse schrijven. Het heeft even geduurd voordat Hesse het tweede deel van Siddharta af had. Maar het boek heeft hem geholpen bij zijn Weg nach innen (zijn weg van introspectie) en om van zijn rusteloosheid af te komen.

Siddharta is één van de drie beroemdste boeken van Hesse. Het is tamelijk complex wat inhoud betreft, maar ondanks dat goed te lezen. Het boek draait om twee hoofdgedachten:

Siddharta staat voor de psyche van de mens. Hij verbeeldt in dit boekje een proces van loskomen uit een vaste overgeleverde leer (dogma’s), bevrijding uit magie en ritueel, tot een verlichte, een echte Brahman. Siddharta is aan het eind van zijn tocht tot inzicht gekomen dat het ‘Ik’ een illusie is, een lege huls. De geredde psyche ziet in dat hij deel uitmaakt van een universele harmonie, hij ervaart de eenheid van al het leven.

 

Aan het eind van van het eerste deel als Siddharta zijn ouderlijk huis, zijn vriend Govinda en ook Gotama de Boeddha verlaten heeft om verder alleen op weg te gaan, zegt hij:

Das Ich war es, dessen Sinn und Wesen ich lernen wollte. Das Ich war es, von dem ich loskommen, das ich überwinden wollte. Ich konnte es aber nicht überwinden, konnte es nur täuschen, konnte nur von ihm fliehen, mich vor ihm verstecken. (Siddharta, 37.)

 

Dan begeeft Siddharta zich opnieuw op weg. Eerst wordt hij via de vrouw (Kamala), bij wie hij ook een kind verwekt, een rijk man met een eigen bedrijf en een prachtig huis met tuin. Maar het brengt hem niet verder:

Wie ein Schleier, wie ein dünner Nebel senkte sich Müdigkeit über Siddhartha, langsam, jeden Tag ein wenig dichter, jeden Monat ein wenig trüber, jedes Jahr ein wenig schwerer. Wie ein neues Kleid mit der Zeit alt wird, mit der Zeit seine schöne Farbe verliert, Flecken bekommt, Falten bekommt, an den Säumen abgestoßen wird und hier und dort blöde, fädige Stellen zu zeigen beginnt, so war Siddharthas neues Leben, das er nach seiner Trennung von Govinda begonnen hatte, alt geworden, so verlor es mit den hinrinnenden Jahren Farbe und Glanz, so sammelten sich Falten und Flecken auf ihm, und im Grunde verborgen, hier und dort schon häßlich hervorblickend, wartete Enttäuschung und Ekel. Siddhartha merkte es nicht. Er merkte nur, dass jene helle und sichere Stimme seines Innern, die einst in ihm erwacht war und ihn in seinen glänzenden Zeiten je und je geleitet hatte, schweigsam geworden war. Die Welt hatte ihn eingefangen, die Lust, die Begehrlichkeit, die Trägheit, und zuletzt auch noch jenes Laster, das er als das törichteste stets am meisten verachtet und gehöhnt hatte: die Habgier. (Siddharta, 70.)

 

Een droom over een vogel in een kooi bij zijn geliefde Kamala zet hem opnieuw aan het denken over vrijheid en gebondenheid:

Kamala besaß in einem goldenen Käfig einen kleinen seltenen Singvogel. Von diesem Vogel träumte er. Er träumte: dieser Vogel war stumm geworden, der sonst stets in der Morgenstunde sang, und da dies ihm auffiel, trat er vor den Käfig und blickte hinein, da war der kleine Vogel tot und lag steif am Boden. Er nahm ihn heraus, wog ihn einen Augenblick in der Hand und warf ihn dann weg, auf die Gasse hinaus, und im gleichen Augenblick erschrak er furchtbar, und das Herz tat ihm weh, so, als habe er mit diesem toten Vogel allen Wert und alles Gute von sich geworfen. Aus diesem Traum auffahrend, fühlte er sich von tiefer Traurigkeit umfangen. Wertlos, so schien ihm, wertlos und sinnlos hatte er sein Leben dahingeführt; nichts Lebendiges, nichts irgendwie Köstliches oder Behaltenswertes war ihm in Händen geblieben. Allein stand er und leer, wie ein Schiffbrüchiger am Ufer. (Siddharta, 73, 74.)

 

Vervolgens gaat hij op weg en komt hij bij een rivier. De ervaringen bij de rivier zijn een belangrijk keerpunt in zijn leven. De rivier houdt hem (ook letterlijk) een spiegel voor en confronteert hem met zichzelf. Een pontwachter, Vasudeva, zet hem over en neemt hem in dienst. De vele gesprekken met hem brengen Siddharta tot nieuwe inzichten. Dan ondergaat hij de bittere ervaring dat evenals hijzelf zijn vader indertijd verlaten heeft, nu ook zijn zoon hem verlaat en op weg gaat om te leren.

Langsam blühte, langsam reifte in Siddhartha die Erkenntnis, das Wissen darum, was eigentlich Weisheit sei, was seines langen Suchens Ziel sei. Es war nichts als eine Bereitschaft der Seele, eine Fähigkeit, eine geheime Kunst, jeden Augenblick, mitten im Leben, den Gedanken der Einheit denken, die Einheit fühlen und einatmen zu können. (Siddharta, 111.)

Ook de veerman Vasudeva vindt de tijd gekomen om Siddharta te verlaten. In het laatste deel komt zijn vriend Govinda die de monniken trouw was gebleven bij hem langs. Hij vraagt nu Siddharta om raad. Dan ontspint zich een gesprek aan de oever van de rivier over zoeken en vinden. Hier deelt Siddharta zijn vriend zijn wijsheid mee, die hij gaandeweg en door ervaring ontdekt heeft.

Op de vraag of Siddharta een leer voor hem heeft voor hij weer op weg gaat zegt Siddharta:

Sprach Siddhartha: “Was sollte ich dir, Ehrwürdiger, wohl zu sagen haben? Vielleicht das, daß du allzu viel suchst? Daß du vor Suchen nicht zum Finden kommst?” “Wie denn?” fragte Govinda. “Wenn jemand sucht,” sagte Siddhartha, “dann geschieht es leicht, daß sein Auge nur noch das Ding sieht, das er sucht, daß er nichts zu finden, nichts in sich einzulassen vermag, weil er nur immer an das Gesuchte denkt, weil er ein Ziel hat, weil er vom Ziel besessen ist. Suchen heißt: ein Ziel haben. Finden aber heißt: frei sein, offen stehen, kein Ziel haben. Du, Ehrwürdiger, bist vielleicht in der Tat ein Sucher, denn, deinem Ziel nachstrebend, siehst du manches nicht, was nah vor deinen Augen steht.” … Govinda sagte: “Noch immer, o Siddhartha, liebst du ein wenig den Spott, wie mir scheint. Ich glaube dir und weiß es, daß du nicht einem Lehrer gefolgt bist. Aber hast nicht du selbst, wenn auch nicht eine Lehre, so doch gewisse Gedanken, gewisse Erkenntnisse gefunden, welche dein eigen sind und die dir leben helfen? Wenn du mir von diesen etwas sagen möchtest, würdest du mir das Herz erfreuen. ” … “Ich scherze nicht. Ich sage, was ich gefunden habe. Wissen kann man mitteilen, Weisheit aber nicht. Man kann sie finden, man kann sie leben, man kann von ihr getragen werden, man kann mit ihr Wunder tun, aber sagen und lehren kann man sie nicht.” (Siddharta, 118, 120.) Lees het laatste hoofdstuk Govinda vooral helemaal. De tekst kun je hier vinden. De trailer van de film (link onder foto):

 

 

Born to be wild

 

Der Steppenwolf: Born to be wild (1927)

 

De afsluiting van Siddharta betekende nog niet direct een periode van rust voor Hesse. Hij bleef tobben met zijn gezondheid, zowel geestelijk als lichamelijk. In de herfst reisde hij regelmatig naar Baden om er te genezen van zijn kwalen.

Intussen vond hij een nieuwe vriendin, Ruth Wenger. Ruth was zangeres. Door het grote leeftijdsverschil was van een echte goede relatie met haar geen sprake. Om met haar te kunnen trouwen nam Hesse vanaf toen definitief de Zwitserse nationaliteit aan. Maar het huwelijk hield niet lang stand, in 1927 kwam hier alweer een einde aan. Ondanks Hesses grote belezen- en geleerdheid en ondanks zijn vrij moeilijke karakter, schijnt hij toch altijd vriendelijk en voorkomend tegenover anderen geweest te zijn. Ook voor zijn zoons en vroegere vrouwen is hij (zo goed mogelijk) blijven zorgen.

 

Hugo Ball treedt op in Café Voltaire met het gedicht Karawane (link).

Dada-Café Voltaire in Zürich (link).

Zijn vriendschappen bleef hij trouw. Regelmatig verliet hij Montagnola en reisde hij naar Zürich om met vrienden daar theater, cabaret en het nachtleven te genieten (en natuurlijk om met zijn psychiater te praten).

Inmiddels op een leeftijd van achtenveertig jaar aangekomen, bleek hij ook in staat tot zelfkritiek. Zo zou je namelijk de roman Der Steppenwolf kunnen lezen.

Der Steppenwolf, de vierde roman waarmee Hesse veel succes had, moet je als een nieuwe stap op de trede van volwassenwording zien. Hierin schrijft Hesse als het ware zijn persoonlijke crises van zich af. Der Steppenwolf is een wereldberoemd boek en vooral in de jaren zeventig en tachtig (van de vorige eeuw) bij jongeren erg populair geworden. Maar sindsdien is het steeds weer opnieuw uitgegeven en in veel talen vertaald.

De hoofdpersoon (let weer op de initialen H. H.) Harry Haller genaamd, is vijftig jaar oud en maakt de balans op van zijn leven. Je zou de hoofdpersoon en trouwens dit hele verhaal enigszins kunnen vergelijken met een modernere versie van de Faust (van Goethe). Wie bekend is met Goethes Wilhelm Meister, zal ook parallellen met deze Bildungsroman kunnen vinden. (Verder zijn er sporen van Novalis en Dante in dit boek aan te wijzen.)

 

Waar draait het om? Het gaat allemaal om de genezing van een ‘gestoorde’. Harry Halller is uit balans (net als Faust). Hij wordt verscheurd tussen twee driften, hij heeft zwei Seelen in seiner Brust. (Mens – Wolf.) De remedie: Harry is veel te eenzijdig en intellectualistisch gevormd. Hij zou eens meer op zijn gevoel moeten doen en aan zijn diepste verlangens gehoor moeten geven. [Pas op: Het boek is niet voor ‘jedermann’, niet voor iedereen geschreven en bedoeld, het is ‘Nur für Verrückte’ (54).] Verder gaat het in deze roman ook om genezing van een zieke maatschappij, waarin de doorsnee burger en bestuurder, zonder het te beseffen, reeds op een nieuwe oorlog aansturen. De ongebreidelde ontwikkeling van de techniek en (oorlogs-)industrie, een kapitalisme dat geen oog heeft voor de scherpe tegenstellingen tussen rijk en arm, een snel voortgaande verstedelijking met alle problemen van dien, het zijn symptomen van een Krankheit der Zeit, van een verziekte cultuur, die eveneens om genezing vraagt. Het boek uit de tijd van het interbellum (zie het hoofdstuk Nieuwe Zakelijkheid, 13) zit vol maatschappijkritiek. O. Dix, Zuhälter und Prostituierte (1923). H. Naumann, Weimarer Fasching (1928). Ook andere kunstenaars kritiseerden de tegenspraken van Glanz und Elend in de tijd van de Republiek van Weimar. Zie de schilderijen van O. Dix en H. Naumann.

 

De roman begint met een voorwoord van de uitgever van het levensverhaal van Harry Haller. Hierin wordt uitgelegd dat Harry een kamer huurde bij de tante van de uitgever, maar dat hij plotseling vertrokken is. Zijn aantekeningen liet hij op de kamer achter. Uit de notities van Harry blijkt wat voor een persoon hij is.

Harry Haller is aan lager wal geraakt, is zijn vrouw, huis en geld kwijtgeraakt en leidt een leven van een kluizenaar. Soms gaat hij erop uit en drinkt een glaasje in een kroeg. Bij voorkeur ’s avonds en ’s nachts is hij buiten. Op een dag ontmoet hij een man op straat die reclame maakt voor een ‘magisch theater’. Hij krijgt een pamflet in handen gedrukt, dat als titel heeft: Tractat vom Steppenwolf (Nur für Verrückte). Dit heeft hij ook bij zijn aantekeningen achtergelaten.

 

In dit Tractat (verhandeling) wordt een man beschreven, hij heet Harry, die lijdt onder zijn gespleten karakter. Nu eens voelt hij zich mens, dan weer lijkt hij op een wolf. Nauwkeuriger bekeken weet Harry wel, dat hij eigenlijk een veelheid aan personen in zich bergt. Gelukkig is hij daarmee niet en hij neemt zich dan ook voor om dit niet veel langer vol te gaan houden. Dat is een tamelijk bewust voornemen. Het leven met al die stemmen wordt hem te zwaar. Op zijn vijftigste, Harry is nu 47, wil hij door zelfdoding uit het leven stappen. Hier volgt een fragment uit het Tractat vom Steppenwolf, waarin Harry zijn persoonlijkheid beschrijft:

 

In het café Zum schwarzen Adler ontmoet Harry Hermine, een dame van lichte zeden. Zij laat de gedeprimeerde Harry kennismaken met het echte leven. Hermine is de vrouwelijke vorm van de naam Hermann! Net als in Faust, nadat deze zijn ziel aan de duivel verkocht heeft, volgt er een tocht vol wilde avonturen. Harry leert moeilijke danspassen, maakt kennis met het uitgaansleven in de stad en neemt deel aan gemaskerde feesten. Hij maakt ook kennis met de lesbische vriendin (Maria) van Hermine, met haar beleeft hij erotische avonturen. Ook Pablo, een saxofonist, hoort tot de vriendengroep. Hij maakt Harry duidelijk dat je over muziek niet moet praten, maar dat je muziek moet laten klinken.

Langzamerhand komt Harry tot het inzicht dat hij ondanks zijn kritiek op de maatschappij zelf eigenlijk ook maar een burgermannetje is, dat van het kapitalisme profiteert. Hermine houdt hem een spiegel voor:

Du hattest ein Bild vom Leben in dir, einen Glauben, eine Forderung, du warst zu Taten, Leiden und Opfern bereit – und dann merktest du allmählich, daß die Welt gar keine Taten und Opfer und dergleichen von dir verlangt, daß das Leben keine heroische Dichtung ist, mit Heldenrollen und dergleichen, sondern eine bürgerliche gute Stube, wo man mit Essen und Trinken, Kaffee und Strickstrumpf, Tarockspiel und Radiomusik vollkommen zufrieden ist. Und wer das andere will und in sich hat, das Heldenhafte und Schöne, die Verehrung der großen Dichter oder die Verehrung der Heiligen, der ist ein Narr und ein Ritter Don Quichotte. (Der Steppenwolf, 193)

 

Hermine nodigt hem uit voor een gemaskerd bal. Via dit bal raakt hij op geheimzinnige wijze verder in het nachtleven verstrikt. Hij krijgt een uitnodiging van Hermine en Pablo om kennis te maken met hun ‘magische theater’. Het lijkt allemaal op een bijeenkomst van een geheim genootschap. Hier vloeit de alcohol rijkelijk en er wordt van alles gerookt en geblowd. Deze Ballnacht is wel iets heel bijzonders:

… der Rausch der Festgemeinschaft, das Geheimnis vom Untergang der Person in der Menge, von der unio mystica (=mystieke eenwording, JK) der Freude. Oft hatte ich davon sprechen hören … Aber heute, in dieser gesegneten Nacht .. schwamm ich selbst in diesem tiefen, kindhaften, märchenhaften Glück … Ich war nicht mehr ich, meine Persönlichkeit war aufgelöst im Festrausch wie Salz im Wasser … alle Frauen gehörten mir, allen gehörte ich. Und auch Männer gehörten dazu, auch ihnen war ich, auch sie waren mir nicht fremd, ihr Lächeln das meine, ihr Werben das meine, meines das ihre. (Der Steppenwolf, 200?)

 

De ervaringen in het magische theater met de geheimzinnige veelheid aan deuren en spiegels, zijn het hoogtepunt van Harrys ontdekkingstocht. Het is de apotheose van de ontdekking van zichzelf.

Achter elke deur van het theater gaat voor Harry een nieuw avontuur schuil, vol ontmoetingen met oude vrienden en vriendinnen. Hij raakt betrokken bij wilde acties, zoals het schieten op auto’s, vooral op de nieuwste sexy modellen. Elk avontuur brengt een nieuw inzicht in zijn persoonlijkheid met zich mee.

Met Hermine/Hermann loopt het door de schuld van Harry niet erg goed af. Hij doodt haar. Daarvoor moet hij boeten. Maar Harry ontdekt intussen via de muziek van Mozart dat je het leven niet al te serieus moet nemen en er gewoon om moet leren lachen. Als Harry de deur van het theater opent waarop staat: Anleitung zur Aufbau der Persönlichkeit/Erfolg garantiert, gaat hij hier naar binnen. Een persoon die zich niet bij naam laat noemen, misschien is het Pablo, leert hem een bijzonder schaakspel.

Hesse had in 1925 een mooie en lovende recensie over Franz Kafka, Der Prozess geschreven. In de thema’s als Schuld, Hölle en Hinrichtung die in het magische theater overduidelijk voorkomen, kun je zeker het een en ander van het surrealistische werk van Kafka terugvinden.

Wie der Dichter aus einer Handvoll Figuren ein Drama schafft, so bauen wir aus den Figuren unsres zerlegten Ichs immerzu neue Gruppen, mit neuen Spielen und Spannungen, mit ewig neuen Situationen. Sehen Sie! …

Dann strich er mit heiterer Gebärde über das Brett, warf alle Figuren sachte um, …

Das zweite Spiel war dem ersten verwandt: es war dieselbe Welt, dasselbe Material, aus dem er es aufbaute, aber die Tonart war verändert, das Tempo gewechselt, die Motive anders betont, die Situationen anders gestellt. …

“Dies ist Lebenskunst”, sprach er, “Sie selbst mögen künftig das Spiel Ihres Lebens beliebig weiter gestalten und beleben, verwickeln und bereichern, es liegt in Ihrer Hand.” (Steppenwolf, 246, 247)

Tijdens dit spel komt Hermine weer tot leven als een figuur in het schaakspel. De stukken van het spel krijgt Harry na afloop mee.

Als ich wieder zu mir kam, saß Mozart neben mir wie zuvor, klopfte mir auf die Schulter und sagte: ‘Sie haben Ihr Urteil gehört. Sie werden sich also daran gewöhnen müssen, der Radiomusik des Lebens weiter zuzuhören. Es wird Ihnen gut tun. Sie sind ungewöhnlich schwach begabt, lieber dummer Kerl, aber so allmählich werden Sie doch begriffen haben, was von Ihnen verlangt wird. Sie sollen lachen lernen, das wird von Ihnen verlangt. Sie sollen den Humor des Lebens, den Galgenhumor dieses Lebens erfassen. ..’ (Der Steppenwolf, 276)

 

Het magische theater heeft louterend voor hem gewerkt. Tot slot zegt Harry:

Oh, ich begriff alles, begriff Pablo, begriff Mozart, hörte irgendwo hinter mir sein furchtbares Lachen, wusste alle hundertausend Figuren des Lebensspiels in meiner Tasche, ahnte erschüttert den Sinn, war gewillt, das Spiel nochmals zu beginnen, seine Qualen nochmals zu kosten, vor seinem Unsinn nochmals zu schaudern, die Hölle meines Innern nochmals und noch oft zu durchwandern.

Einmal würde sich das Figurenspiel besser spielen. Einmal würde ich das Lachen lernen. (Der Steppenwolf, 278)

 

Misschien is Harrys gespletenheid niet geheel genezen, maar hij is uit de leerschool van het magische theater wel beter te voorschijn gekomen.

Het spel nog eenmaal maar nu beter spelen, staat niet veraf van het inzicht van Faust:

Ja! diesem Sinne bin ich ganz ergeben,
Das ist der Weisheit letzter Schluß:
Nur der verdient sich Freiheit wie das Leben,
Der täglich sie erobern muß. (Faust, 11573)

 

In de film Easy Rider van Dennis Hopper (1936 – 2010) rijden Peter Fonda en Jack Nicholson op hun Harley Davidson (de chopper) over de Route 66 door de VS. De muziek in de film is van de  rockgroep Steppenwolf.

Het ‘worden wie je bent’ en het verzet tegen de burgerlijke (ouderlijke) cultuur is van alle tijden. Niemand ontkomt. Der Steppenwolf is een hoogst actueel, modern en vermakelijk boek.

Beluister hier de muziek van Steppenwolf, Born to be wild:

 

Born to be wild Get your motor runnin’ Head out on the highway Lookin’ for adventure And whatever comes our way Yeah, darlin’ gonna make it happen Take the world in a love embrace Fire all of your guns at once And explode into space I like smoke and lightning Heavy metal thunder Racin’ with the wind And the feelin’ that I’m under

Yeah, darlin’ gonna make it happen Take the world in a love embrace Fire all of your guns at once And explode into space Like a true nature’s child We were born, born to be wild We can climb so high We never want to die Born to be wild Born to be wild

 

 

Voor de liefhebbers: Der Steppenwolf to go (10′). Gesprek over Der Steppenwolf (wdr2; Klassiker der Schullektüre; 90′): Lesmateriaal over der Steppenwolf. Handout Hermann Hesse (door R. de Bueger).

 

 

… immer neue Stufen …

 

Narziß und Goldmund (1928/29)

 

Voor Hesse breekt er een gelukkiger en rustiger tijd aan. Zijn vrijheidsdrang wordt minder en ook met zijn depressies kan hij beter omgaan. Dit is onder andere te danken aan zijn nieuwe vrouw Ninon Ausländer die tot Hesses dood bij hem zal blijven. Intussen heeft Hesse ook wel met tegenslagen te kampen. Zijn goede vriend Hugo Ball wordt plotseling ziek en sterft na korte tijd. Narziß und Goldmund, het verslag van een vriendschap, zou je misschien als een eerbetoon aan de overledene kunnen beschouwen.

Verder worden zijn ogen zwakker en lijdt hij aan ontstekingen, waaraan hij geopereerd moet worden. Zijn vrouw moet hem in die periode vaak voorlezen. Deze problemen worden slechts ten dele verholpen. Verder baart het opkomend fascisme hem grote zorgen. Zijn laatste grote werk, Das Glasperlenspiel, waaraan hij in 1931 begint, is ondanks de abstracte thematiek, een hoogst politiek boek.

Hesse verdient zijn geld met optredens en leesavonden. Hij schrijft recensies en zijn boeken verkopen goed. Verder heeft hij goede en rijke vrienden in Zürich wonen, die hem een nieuw huis  in Tessin cadeau willen doen. (Zie afbeelding/link, schilderij van Bruno Hesse.) Hesse wil dit geschenk slechts aannemen voor de tijd van zijn leven. Daarna gaat het huis terug naar de familie die het geschonken heeft.

Voordat Der Steppenwolf en Narziß und Goldmund verschenen, las je bij de lezers van Hesse nauwelijks ernstige kritiek op zijn werk. Maar in de jaren dertig veranderde dit enigszins. Sommigen verweten Hesse dat hij ‘häßlich’ en ‘jüdisch’ schreef, anderen spraken van ‘Schweinerei’. Hesses boeken zijn nooit verbrand door de Nazi’s, maar in de oorlog werden zijn boeken niet in Duitsland uitgegeven. Hoe dit verder ook zij, ook met zijn nieuwe romans uit de jaren twintig had hij over het algemeen veel succes.

Hesse schreef aan een vriend over de positieve kritiek op Narziß und Goldmund:

Er ist zwar um nichts besser als der Steppenwolf, der sein Thema noch klarer umreißt und kompositorisch gebaut ist wie eine Sonate, aber beim Goldmund kann der gute deutsche Leser Pfeife rauchen und ans Mittelalter denken, und das Leben so schön und so wehmutig finden, und braucht nicht an sich und sein Leben, seine Geschäfte, seine Kriege, seine ‘Kultur’ und dergleichen zu denken. (Materialien zum Steppenwolf, 147.)

 

 

Beide vrienden, Narziß en Goldmund, wonen in het klooster Mariabronn in de tijd van de middeleeuwen, rond de vijftiende eeuw. Narziß is de jongere en meest begaafde, hij is ook wat arrogant. Hij wordt de leraar van Goldmund, die hem helpt zijn weg in het leven te vinden. Narziß legt de kloostergelofte af, maar Goldmund verlaat het klooster voortijdig. De vriendschap tussen beiden blijft bestaan. Narziß speelt later een belangrijke rol in het leven van Goldmund en redt hem op een moeilijk moment in zijn leven. Goldmund stelt uit dankbaarheid zijn artistieke vaardigheden het klooster ter beschikking. Intussen is zijn vriend Narziß de abt van het klooster geworden. Hij heet Johannes. In het slot van het boek komen de vrienden, de abt Johannes en Goldmund, weer samen en vertellen de tegengestelde karakters elkaar hun levensverhaal. Beiden ervaren dan hoezeer zij elkaar liefhebben en aanvullen. Een groot gedeelte van de roman beslaat het spannende verhaal van Goldmund op reis door de wereld. Op een middeleeuwse burcht maakt hij allerlei liefdesavonturen mee. Op zijn vlucht begaat hij een moord, waarvoor hij later boete wil doen. Dan raakt hij diep onder de indruk van een Madonna-beeld, hetgeen hem bij de beeldhouwer Nikolaus brengt. Daar leert hij de kunst van het houtsnijden en beeldhouwen. Hij maakt een beeld dat treffende gelijkenis vertoont met zijn vriend Narziß. Zijn meester wil dat hij bij hem blijft werken en met zijn dochter trouwt. Maar Goldmund gaat opnieuw op pad. Hij raakt opnieuw verwikkeld in een liefdesavontuur. Eerst maakt hij kennis met wat het voor een stad betekent als mensen aan de pest sterven. Hij ziet de angst van de mensen, het maakt diepe indruk op hem. Die indrukken zal hij in zijn werk later verwerken. Zelf is hij echter niet bang voor de pest. Tijdens het liefdesavontuur met het meisje Agnes wordt hij betrapt en gevangen gezet. Toevallig is de abt Johannes met een delegatie van het klooster op het slot waar Goldmund gevangen zit. Hij komt te weten dat het zijn vriend is die de dood zou moeten sterven. Hij krijgt het in onderhandelingen met de graaf voor elkaar hem vrij te pleiten. Zo vinden de beide vrienden elkaar en komt het verhaal tot een diepzinnig slot. Beide wegen, de weg van ascese en studie van Narziß en de weg die Goldmund als beeldhouwer afgelegd heeft, zijn uitdrukkingen van eenzelfde spirituele training die tot zelfverwerkelijking leidt. Het boek is wat taal en inhoud betreft te bijzonder voor een samenvatting. Wie het eenmaal gelezen heeft, wil het beslist nog een keer lezen. Het wordt als één van de mooiste romans uit de Duitstalige literatuur beschouwd. Wie Game of Thrones gezien heeft, zal parallellen ontdekken. Zonder Hesse geen Hollywood. Bezoek voor een samenvatting met tekstfragmenten de site van Dieter Wunderlich. In deze roman kun je ook opvallende overeenkomsten aanwijzen met Unterm Rad. De kloosterschool Maulbronn heet hier Mariabronn. De hoofdpersonen zijn twee vrienden met tegengestelde of elkaar aanvullende karakters. Eén van de vrienden vlucht van school. Vragen die Bildung en Erziehung (vorming en opvoeding) betreffen, krijgen ook in dit boek ruim aandacht. Een verschil is dat Narziß und Goldmund een verzoenend slot heeft met de terugkeer van de ‘verloren zoon’ Goldmund naar het klooster.

 

Link naar de filmtrailer (onder foto) van de film Narziß und Goldmund (2020):

Drie fragmenten over Goldmund: Een belangrijke ervaring voor Goldmund is als hij ’s nachts met vrienden het klooster verlaat en een meisje ontmoet dat hem kust. Für Goldmund war es zuerst eine Erlösung und Genesung. Sein junges Liebesbedürfnis war soeben, durch den Anblick und Kuss eines hübschen Mädchens, mächtig aufgeweckt und zugleich hoffnungslos zurückgeschreckt worden. Denn dies fühlte er im Innersten, dass all sein bisheriger Lebenstraum, alles, woran er glaubte, alles, wozu er sich bestimmt und berufen meinte, durch jenen Kuss im Fenster, durch den Blick jener dunklen Augen an der Wurzel gefährdet war. Vom Vater zum Mönchsleben bestimmt, mit ganzem Willen diese Bestimmung annehmend, mit der Glut erster Jugendinbrunst einem frommen und asketisch heldischen Ideal zugewandt, hatte er bei der ersten flüchtigen Begegnung, beim ersten Anruf des Lebens an seine Sinne, beim ersten Gruß des Weiblichen unweigerlich gespürt, dass hier sein Feind und Dämon stehe, dass das Weib seine Gefahr sei. Und jetzt bot ihm das Schicksal eine Rettung, jetzt kam, in der dringendsten Not, diese Freundschaft ihm entgegen und bot seinem Verlangen einen blühenden Garten, seiner Ehrfurcht einen neuen Altar. (31) Gaandeweg begrijpt Goldmund het geheim van zijn liefde voor de kunst. Ohne Gedanken, gefühlhaft ahnte er in vielerlei Gleichnissen: die Kunst war eine Vereinigung von väterlicher und mütterlicher Welt, von Geist und Blut; sie konnte im Sinnlichsten beginnen und ins Abstrakteste führen, oder konnte in einer reinen Ideenwelt ihren Anfang nehmen und im blutigsten Fleische enden. All jene Kunstwerke, die wahrhaft erhaben und nicht nur gute Gauklerstückchen, sondern vom ewigen Geheimnis erfüllt waren, zum Beispiel jene Mutter Gottes des Meisters, alle jene echten und unzweifelhaften Künstlerwerke hatten dies gefährliche, lächelnde Doppelgesicht, dies Mann-Weibliche, dies beieinander von Triebhaftem und reiner Geistigkeit. Am meisten aber würde die Eva-Mutter dieses Doppelgesicht einst zeigen, wenn es ihm einst gelänge, sie zu gestalten. In der Kunst und im Künstlerischen lag für Goldmund die Möglichkeit einer Versöhnung seiner tiefsten Gegensätze, oder doch eines herrlichen, immer neuen Gleichnisses für den Zwiespalt seiner Natur. Aber die Kunst war kein reines Geschenk, sie kostete sehr viel, sie verlangte Opfer. Mehr als drei Jahre lang hatte Goldmund ihr das höchste und Unentbehrlichste geopfert, was er nächst der Liebeswollust kannte: die Freiheit. Das Freisein, das Schweifen im grenzenlosen, die Willkür des Wanderlebens, das Alleinstehen und Unabhängigsein, das alles hatte er weggegeben. (166, 167) Als Goldmund het beeld van Johannes naar het voorbeeld van Narziß voltooid heeft, verlangt hij ernaar een nog mooier beeld te maken. Es war das Gesicht der Mutter. Dies Gesicht war schon lange Zeit nicht mehr dasselbe, wie es ihm einst, nach den Gesprächen mit Narziß, aus verlorenen Erinnerungstiefen wieder erschienen war. In den Tagen der Wanderung, in den Liebesnächten, in den Zeiten der Sehnsucht, den Zeiten der Lebensgefahr und Todesnähe hatte das Muttergesicht sich langsam verwandelt und bereichert, war tiefer und vielfältiger geworden; es war nicht mehr das Bild seiner eigenen Mutter, sondern aus dessen Zügen und Farben war nach und nach ein nicht mehr persönliches Mutterbild geworden, das Bild einer Eva, einer Menschenmutter. So wie Meister Niklaus in einigen Madonnen das Bild der schmerzlichen Gottesmutter mit einer Vollkommenheit und Stärke des Ausdrucks dargestellt hatte, welche Goldmund unübertrefflich schien, so hoffte er selbst einst, wenn er reifer und des Könnens sicherer sei, das Bild der weltlichen, der Eva-Mutter so zu gestalten, wie es als ältestes und beliebtestes Heiligtum in seinem Herzen stand. (181.)

 

 

 

Das Glasperlenspiel (1930 – 1943)

 

Winter 1937

 

Na Narziß und Goldmund schrijft Hesse nog twee romans, waarmee hij impliciet kritiek uitoefent op het nationaal-socialisme: Die Morgenlandfahrt (1932) en Das Glasperlenspiel (1943). Na dit laatste werk schrijft Hesse alleen nog maar brieven en werkt hij voornamelijk in zijn tuin. Na de Tweede Wereldoorlog krijgt hij als eerste voor zijn gehele oeuvre de Nobelprijs voor literatuur uitgereikt. Zelf gaat hij niet naar de plechtigheid, hij laat zijn vrouw de prijs in ontvangst nemen.

Met Das Glasperlenspiel wil Hesse (evenals Thomas Mann met Doktor Faustus) de humanistische waarden die in alle culturen van China tot Europa aanwezig zijn voor de barbarij van het Nazisme veiligstellen. Alleen degenen die daartoe uitverkoren zijn en zich willen laten onderwijzen, zijn instaat om de cultuur van de ondergang te redden. Hesse verlegt zijn ideaal naar het jaar 2200. Een monnikenorde onderwijst een elite in een wiskundig en muzikaal spel (Het Kralenspel) zonder concreet doel of in dienst van een bepaald belang. Het is een Glasperlenspiel als echte Bildung, een vorm van meditatie, een training op de ladder van groei in humaniteit en zelfverwerkelijking. Deze roman moet je lezen tegen de achtergrond van 30 januari 1933, toen Hitler aan de macht kwam. Het boek heeft een politieke boodschap, het is ‘ein Bollwerk gegen die Zeit’.

Kern van het boek wordt gevormd door het gedicht Stufen. Vergelijk dit met Hesses gedichten Im Nebel of Glück. Via ironie en humor heeft Hesse uiteindelijk de weg gevonden naar het ideaal van een individu dat zich verantwoordelijk weet voor de geschiedenis. Leben ist einsam sein heeft plaats gemaakt voor het individu dat zich opgenomen weet in de maatschappij en deel heeft aan de Weltgeist. De hoofdpersoon uit Das Glasperlenspiel Josef Knecht bereikt deze staat, hij krijgt de titel ‘magister Ludi’, hij is het spel meester.

Beluister hier het gedicht Stufen.

 

Stufen (1941) Wie jede Blüte welkt und jede Jugend Dem Alter weicht, blüht jede Lebensstufe, Blüht jede Weisheit auch und jede Tugend Zu ihrer Zeit und darf nicht ewig dauern. Es muß das Herz bei jedem Lebensrufe Bereit zum Abschied sein und Neubeginne, Um sich in Tapferkeit und ohne Trauern in andre, neue Bindungen zu geben. Und jedem Anfang wohnt ein Zauber inne, Der uns beschützt und der uns hilft zu leben. Wir sollen heiter Raum um Raum durchschreiten, An keinem wie an einer Heimat hängen, Der Weltgeist will nicht fesseln uns und engen, Er will uns Stuf’ um Stufe heben, weiten.

Kaum sind wir heimisch einem Lebenskreise Und traulich eingewohnt, so droht Erschlaffen, Nur wer bereit zu Aufbruch ist und Reise, Mag lähmender Gewöhnung sich entraffen. Es wird vielleicht auch noch die Todesstunde Uns neuen Räumen jung entgegensenden, Des Lebens Ruf an uns wird niemals enden Wohlan denn, Herz, nimm Abschied und gesunde!

 

Hermann Hesse (Klassiker der Weltliteratur; 15′).

Zeer goede film over het leven van Hesse (40′):