Nacht en dood: de keerzijde van het leven
E.T.A. Hoffmann
Ernst Theodor Amadeus Hoffmann (1776-1822) is een typisch voorbeeld van een romantisch kunstenaar die verschillende kunstvormen in zich probeert te verenigen. Naast schrijver was hij ook componist en uit bewondering voor Mozart koos hij als derde naam ‘Amadeus’. In het dagelijks leven was hij jurist en leidde hij een tamelijk burgerlijk bestaan. ’s Nachts echter kwam hij achter zijn schrijftafel of in de kroegen van Berlijn tot leven.
Het werk van Hoffmann behoort tot de latere periode van de romantiek. De idealen van de Franse Revolutie, vrijheid en gelijkheid, zijn niet gerealiseerd. In Duitsland is de restauratie na het Wiener Kongress (1815) volop aan de gang. Hoffmann lijdt als kunstenaar aan het leven van zijn tijd in meervoudig opzicht.
De kunstenaar wordt gemarginaliseerd en gaat steeds meer een geïsoleerd bestaan lijden. In dit isolement krijgt kunst ook iets demonisch voor de kunstenaar zelf. Zijn existentie is in het geding. In het beste geval kan de artistieke spanning waaronder de kunstenaar dan gebukt gaat in een sprookjesachtige sfeer worden gesublimeerd en opgelost. Dat gebeurt in Hoffmann’s vertelling Der Goldene Topf (1814). De Notenkraker (1892) is een beroemd ballet van Tsjaikovski dat op een vertelling van Hoffmann gebaseerd is.
Zelfvernietiging, waanzin of moord…
Als het de kunstenaar echter niet lukt om aan zijn wanen een artistieke vorm te koppelen, kan zijn leven eindigen in zelfvernietiging, waanzin of moord. Deze motieven vinden we terug in Hoffmanns vertellingen Der Sandmann (1817) en Das Fräulein von Scuderi (1819). Dit zijn heel spannende en fantastische vertellingen met een uitzonderlijk slechte afloop. Hoffmann thematiseert hierin angsten, dromen en onderdrukte verlangens als de stuwende en dierlijke krachten achter het menselijk handelen.
In Das Fräulein von Scuderi is de goudsmid Cardillac zo gehecht aan het door hem vervaardigde sieraad, dat hij steeds de kopers ervan doodt om de sieraden weer in bezit te krijgen. Opvallend is, dat Hoffmann niet alleen een spannende krimi vertelt, maar in het slot ook aan het psychologiseren gaat. Zo probeert hij in dit verhaal ook uit te leggen, waarom Cardillac is, zoals hij is.
In Der Sandmann neemt Hoffmann het impliciet op voor de vrouw. De geliefde van de hoofdpersoon in dit boek is verworden tot een automaat, dat slechts beantwoordt aan de wensen en fantasieën van de man. Hoffmann wil hiermee zeggen dat de eisen die de maatschappij aan het individu stelt, geen ruimte laten voor een in vrijheid ontwikkelde identiteit. De gevolgen zijn psychische verminkingen zoals een voortdurend leven met angst, achtervolgingswaanzin en schizofrenie.
Het onbewuste
Het zou nog minstens een eeuw duren, voordat Sigmund Freud deze thema’s tot onderwerp van wetenschappelijk onderzoek maakte. In zijn beroemde werk Traumdeutung (1900) schetst hij hoe de mens door zijn onbewuste drijfveren wordt geleid. Dit onbewuste openbaart zich volgens Freud bijvoorbeeld in dromen en versprekingen. Tegenwoordig wordt dit boek van Freud door vele wetenschappers weliswaar als prachtige lectuur beschouwd maar vaak afgedaan als ‘neoromantische Phantasterei’. Freud heeft zich ook bezig gehouden met het werk van Hoffmann en daarover verhandelingen geschreven.
| Der Sandmann kun je als Hörbuch op br2-wissen in zijn geheel horen.
De werken van Hoffmann kun je online lezen. Hoffmann beschouwde zichzelf vooral als musicus. Het bracht hem tot waanzin, dat hij als zodanig niet erkend werd. Beluister hier het mooie hoorspel (6. min.) over Hoffmanns Wahnsinn:
|
Terug naar Romantiek:
