Naturalisten gingen wetenschappelijk te werk. Zij vonden dat literatuur als exacte wetenschap bedreven moest worden. Concreet betekende dit dat zij de ideeën van het realisme voortzetten en radicaliseerden. De werkelijkheid, zoals hij zich aan hen voordeed, wilden zij zo getrouw mogelijk weergeven en beschrijven. Niet als een vrijblijvende bezigheid, puur omdat zij dat mooi vonden, maar vooral met het doel om de nieuw ontstane misstanden, armoede, eenzaamheid, alcoholisme en woningnood aan de kaak te stellen. In deze tijd ontstonden de indringende tekeningen van Käthe Kollwitz (1867 – 1945) en de foto- en tekenkunst van Heinrich Zille (1858 – 1929). In de literatuur is Gerhart Hauptmann (1862 – 1946) een belangrijke vertegenwoordiger van deze richting.
Wat is Der Naturalismus? Bekijk de uitzending:
| Beluister een radiouitzending over het naturalisme: Der realistischere Realismus:
|
Gerhart Hauptmann (1862 – 1946)
De bekendste vertegenwoordiger van het naturalisme in Duitsland is Gerhart Hauptmann. Zijn toneelstuk Vor Sonnenaufgang uit 1889 luidt de doorbraak van het naturalisme in Duitsland in. Later wordt hij ook beroemd door zijn drama Die Weber, waarin de ellende van het Silezische proletariaat op indrukwekkende wijze wordt beschreven. Velen kennen zijn naam vanwege de novelle Bahnwärter Thiel (1888).
Gerhart Hauptmann kreeg in 1929 de Nobelprijs voor literatuur.
Ich habe vier Jahre in Erkner gewohnt, und zwar für mich grundlegende Jahre. Mit der märkischen Landschaft aufs innigste verbunden, schrieb ich dort ‘Fasching’, ‘Bahnwärter Thiel’ und mein erstes Drama ‘Vor Sonnenaufgang’. Die vier Jahre sind sozusagen die vier Ecksteine für mein Werk geworden.
| Meer informatie over Hauptmann vind je op de website van het Hauptmann-Museum.
Beluister de radiouitzending Gerhart Hauptmann: Sozialdramatiker und Nobelpreisträger. |
Vor Sonnenaufgang
Vor Sonnenaufgang heeft vijf bedrijven. Het midden wordt gevormd door het tweede bedrijf, daarin staat het hoogtepunt.
Alfred Loth, één van de hoofdpersonen, komt er uitgebreid aan het woord. Hij kritiseert de misstanden in de maatschappij:
‘Es ist zum Beispiel verkehrt, wenn der im Schweiße seines Angesichts Arbeitende hungert und der Faule im Überflusse leben darf.’
Alfred Loth bezoekt een oude schoolvriend, die op het landgoed van zijn schoonouders, de familie Krause, woont. Als zijn vriend door heeft, dat Loth een onderzoek doet naar de sociale omstandigheden op het platteland, verandert hun relatie plotseling. De fijngevoelige jongste dochter van de familie Krause, Helene, wordt intussen verliefd op Loth. Loth verbreekt echter de relatie met haar als hij de winzucht en het alcoholisme in haar familie ontdekt. Hij wijst Helene op de tragiek van haar bestaan. Als zij en Loth nakomelingen zouden krijgen, dan is de kans immers groot, dat zij zich net zo ontwikkelen als haar familie. De appel valt nu eenmaal niet ver van de boom.
Voor Loth is geheel in de geest van die tijd, de erfelijke aanleg alles bepalend. Helene kan dit allemaal niet begrijpen en verwerken. Voor haar zal de zon dan ook niet meer opgaan. Kort voor zonsopgang pleegt zij zelfmoord als enige uitweg om aan de ellende van haar omgeving te ontsnappen.
De eerste opvoering van dit stuk in 1889 heeft voor een groot schandaal gezorgd. Nog maar weinigen hadden het in de tijd van Hauptmann gedurfd om de steeds groter wordende tegenstelling tussen arm en rijk en het morele verval in sommige, met name de rijkere milieus, zo duidelijk aan de orde te stellen. De treurigheid, de decadentie en de ellende worden zo scherp door Hauptmann getekend, dat dit in wezen doodernstige stuk, bijna lachwekkend wordt.
Vor Sonnenaufgang is ook in onze tijd nog goed leesbaar. Ondanks dat wordt het niet vaak meer als theaterstuk opgevoerd. Opvallend zijn de grote passages met zeer uitgebreide regieaanwijzingen. Dit is een kenmerk van het naturalistische toneel. Theaterstukken worden zo bijna romans.
Het is niet vreemd, dat Hauptmann in kringen van de socialistische beweging tot en met de voormalige DDR toe, altijd erg populair is gebleven. In de DDR is het stuk ook verfilmd. De getrouwe weergave van de werkelijkheid en van de maatschappelijke omstandigheden, die om verandering vroegen, pasten immers goed in de DDR-ideologie. Meer informatie hierover vind je in de periode over de DDR-literatuur.
| Naturalisme en Determinisme
 Hoewel de naturalisten eigenlijk critici van hun tijd waren, lieten zij wel beschouwd maar weinig ruimte voor verandering. Zij deelden namelijk de denkbeelden van bijvoorbeeld Charles Darwin en van de socioloog Auguste Comte. Beiden beweerden, dat de mens vooral een product is van zijn biologische aanleg, van zijn milieu en van zijn tijd: race, milieu en temps zijn de kernbegrippen in de filosofie van Auguste Comte. Dit determinisme was een belangrijk onderdeel van de filosofie van de naturalistische schrijvers. Hun artistieke program liet geheel in deze lijn ook geen ruimte voor een vrij spel der fantasie. Kunst = Natur – x, zeiden zij. Het was volgens hen noodzakelijk om een wetenschappelijke methode op de literatuur toe te passen. Dit probeerden zij door bij een zo nauwkeurig mogelijke afbeelding van de werkelijkheid te blijven. Maar kunst was altijd minder dan de werkelijkheid, minder dan de natuur zelf, die een diepere, ongrijpbare waarheid in zich verbergt. Dit inzicht brachten zij in bovenstaande formule onder woorden. De Duitse naturalisten, die vooral in Berlijn actief waren, stonden hiermee in de traditie van grote Franse en Russische schrijvers. Emile Zola (1840 – 1902), Henrik Ibsen (1828 – 1906) en Graaf Leo Tolstoi (1828 – 1910) zijn drie vooraanstaande naturalisten in Europa. Maar intussen was het ook tijd geworden voor een geheel andere ‘Sonnenaufgang’, vonden sommigen. |
Terug naar Jahrhundertwende:
